کتاب علی علیه السلام از نگاه تحقیق

بازدید : 1

منبع : مجله الهیات و حقوق، شماره 1 , سید علی سجادی زاده ,

امام علی علیه السلام به عنوان شایسته ترین شاگرد مکتب وحی، نخستین امام شیعه و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، نزد همه مسلمانان جایگاهی والا دارد و پرداختن به آثار آن حضرت و مواریث گرانبهای وی، مطلوب هر مسلمان و اقتدای به او وسیله رستگاری هر انسان است.

در کتب حدیث، فهارس، رجال و علوم قرآنی، چه شیعه و چه اهل سنّت، آثاری برای آن حضرت شمرده اند که: کتاب علی علیه السلام ، صحیفه علی و مصحف علی علیه السلام حجم بیشتری از گزارشهای رسیده را به خود اختصاص داده اند.(1)

نویسنده در این گفتار بر آن است تا پژوهشی درباره کتاب علی علیه السلام که مورد اهتمام امامان اهل بیت علیهم السلام و گنجینه ای از منابع علوم آن بزرگواران بوده است، داشته باشد. گفتار حاضر از دو بخش تشکیل می شود: 1. نامهای کتاب علی علیه السلام 2. ویژگیهای کتاب

نامهای کتاب علی علیه السلام

احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه نشانگر آن است که کتاب علی علیه السلام به نامهای دیگری نیز نامیده می شده است:

یک جامعه

در احادیث فراوانی از کتاب علی علیه السلام به جامعه یاد شده است.

جامعه از ریشه جمع گرفته شده است. معنای آن گردآوردن و ضمیمه ساختن چیزی به چیز دیگر است. جامعه بار معنایی خاصی دارد. از گفته لغت نویس دقیق عرب، احمد بن فارس برمی آید که جامعه به معنای عظیمة (بزرگ) می باشد.(2)

با توجه به احادیث فراوان و محتوای مطالبی که در زمینه های معارف، اخلاق و احکام از کتاب علی علیه السلام گزارش شده، بر می آید که کتاب عظمت خاصی داشته است.

راویان زیادی (ده نفر) از شیعه، از امام باقر، امام صادق و امام رضا علیهم السلام درباره جامعه، ویژگیها و محتوای آن که شباهت تامی به ویژگیها و محتوای کتاب علی علیه السلام دارد روایت کرده اند.

ابوبصیر(3) هشت حدیث درباره کتاب علی علیه السلام و هفت حدیث از محتوای آن در بابهای ارث، حدود و دیات روایت کرده است. از پانزده حدیث، هشت حدیث آن با عنوان جامعه از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت شده است.(4)

ابوشیبه خراسانی(5) دو حدیث درباره جامعه روایت کرده است.(6)

ابوعبیده حذّاء زیاد بن عیسی(7) که بیشتر با کنیه از او یاد می شود، دو حدیث درباره جامعه نقل نموده است.(8)

ابومریم انصاری(9) یک حدیث درباره جامعه روایت کرده است.(10)

سلیمان بن خالد(11) از امام صادق علیه السلام یک حدیث درباره جامعه روایت کرده است.(12) افزون بر آن، او چند حدیث از محتوای کتاب علی علیه السلام درباره صید محرم و معیار داوری و دو حدیث درباره ویژگیهای کتاب علی علیه السلام با نام صحیفه روایت کرده است.

علی بن ابی حمزه بطائنی(13) ضمن حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره جامعه و محتوای آن که حلال و حرام است، حدیثی روایت کرده است.(14)

علی بن حسین بن علی بن الحسین (نوه امام سجاد علیه السلام ) در حدیثی از امام صادق علیه السلام ، درباره جامعه روایت نموده است.(15)

علی بن رئاب(16)، حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره ویژگیهای جامعه روایت کرده است.

عمر بن أبان کلبی(17) ضمن حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره علوم اهل بیت علیهم السلام از جامعه و ویژگیهای آن یاد کرده است.(18)

حسن بن علی فضال(19) از امام رضا علیه السلام ضمن حدیثی درباره صفات امام علیه السلام که از جمله وجود جامعه نزد آن حضرت است روایت کرده است.(20)

اینک از باب نمونه به چند حدیث که در آنها از کتاب علی علیه السلام با نام جامعه یاد شده و ویژگیهای آن را توصیف کرده است، می پردازیم:

مرحوم کلینی به سند خویش و صفار در بصائر الدرجات از ابوبصیر روایت کرده اند که امام صادق علیه السلام به او فرمود:

«یا ابا محمد انّ عندنا الجامعة و ما یدریهم ما الجامعة؟ قلت: جعلت فداک و ما الجامعة؟ قال: صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم ، املاء من فلق فیه و خطه علی علیه السلام بیمینه، فیها کلّ حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الأرش فی الخدش.»(21)

ای ابامحمد جامعه نزد ما است و چه می دانند که جامعه چیست؟

گفتم: قربانت گردم جامعه چیست؟

فرمود: صحیفه ای که طول آن هفتاد ذراع به ذراع رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که املاء آن از لبان مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است و علی علیه السلام آن را به دست خویش نوشت. هر حلال و حرامی و هر چه مردم به آن نیاز داشته باشند، حتی جریحه خراش، در آن موجود است.

در حدیث دیگری ابوبصیر می گوید من نزد امام باقر علیه السلام بودم که جامعه را خواست، در آن نگاه کرد و این مسأله در آن بود: «المرأة تموت و تترک زوجها...»

زنی که بمیرد و بجز شوهرش وارثی نداشته باشد، تمام ترکه او از آن مرد است.(22)

صفار به سند خویش از علی بن رئاب از امام صادق علیه السلام روایت می کند که از آن حضرت درباره جامعه پرسیده شد. فرمود:

«صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع و پهنای پوست دبّاغی شده بسان ران شتر دو

کوهانه که در آن است تمام آنچه را که مردم به آن نیاز دارند و هیچ قضیه ای نیست مگر این که حکم آن موجود است حتی جریمه خراش.(23)

در مجلسی که سخن از ابن شبرمه (قاضی کوفه از طرف منصور دوانیقی) به میان می آید، امام صادق علیه السلام فرمود: او کجا از جامعه اطلاع دارد؟ املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و خطّ علی علیه السلام که در آن، حلال و حرام است، حتی جریمه خراش.(24)

دو صحیفه

در احادیث فراوانی از کتاب علی علیه السلام به صحیفه تعبیر شده است، که اوصاف آن همان صفات و ویژگیهای کتاب علی علیه السلام و جامعه است.

صحیفه از ریشه صحف گرفته شده است. این ریشه دلالت بر انبساط و گستردگی دارد. منظور از صحیفه چیزی است که بر آن نوشته می شود؛ جمع آن صحف و صحائف است.(25)

هفده نفر از راویان کتاب علی علیه السلام در ضمن دهها حدیث، افزون بر نقل محتوای کتاب درباره ویژگیهای کتاب، عنوان صحیفه را یاد کرده اند. (برای پرهیز از اطناب کلام، در یادکرد راویان و احادیث آنان، خوانندگان محترم را به رساله در جستجوی کتاب علی علیه السلام از نگارنده بخش راویان کتاب علی علیه السلام ارجاع می دهد.)

برای نمونه به چند حدیث اشاره می شود:

عبدالرحمان بن ابی عبداللّه می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:

«إن فی البیت صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق اللّه من حلال و لاحرام الاّ و فیها حتّی ارش الخدش.»(26)

در خانه صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع می باشد. خداوند حلال و حرامی نیافریده است مگر این که حکم آن در آن موجود است، حتی جریمه خراش.

محمد بن عبدالملک گوید: حدود شصت نفر نزد امام صادق علیه السلام بودیم، شنیدم می فرمود:

به خدا سوگند نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است و بقیه حدیث مانند حدیث قبل می باشد.(27)

سلیمان بن خالد گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:

همانا نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است به املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و دست خط علی علیه السلام است. حلال و حرامی نیست مگر این که در آن موجود است، حتی جریمه خراش.(28)

صحیفة الفرائض

امامان اهل بیت علیهم السلام در خصوص مسائل ارث، بیشتر از سایر بخشهای فقه به کتاب علی علیه السلام استشهاد کرده اند. در این باب تعبیرات گوناگونی درباره کتاب علی علیه السلام وارد شده است. کتاب علی علیه السلام ، فرائض علی علیه السلام ، صحیفه کتاب فرائض و صحیفة الفرائض، تعبیراتی هستند که در احادیث راویان برجسته ای چون محمد بن مسلم، زراره، ابوایوب خزاز، ابوبصیر، قاسم بن سلیمان، عبدالرحمان بن حجاح و عبدالملک، از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام آمده است.(29)

از ملاحظه این احادیث و تعبیرات گوناگون آن بر می آید که بخش قابل توجی از کتاب علی علیه السلام درباره مسائل بسیار مهم ارث که مقید اطلاقات قرآنی و مخصص عمومات آن است، می باشد و چون جمهور مسلمانان در این مسائل به ظواهر قرآن عمل می کرده اند، امامان اهل بیت علیهم السلام با توجه به میراث پدرشان کتاب علی علیه السلام به بیان حقیقت پرداخته اند و در خصوص این گونه مسائل برای اطمینان خاطر یاران خویش بخشی از کتاب علی علیه السلام را که از آن بر فرائض علی علیه السلام یا صحیفة الفرائض تعبیر شده است، نشان داده و تأکید فرموده اند که این مطالب از کتابی است که املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و دستخط علی علیه السلام آن را پدید آورده است.

شیخ حرّ عاملی مؤلف وسائل الشیعه می نویسد: از احادیث فراوانی استفاده می شود که زراره صحیفه فرائض به خط علی علیه السلام را خوانده بوده است و به همین خاطر اصحاب ائمه علیهم السلام در این مسائل به او رجوع می کرده اند.(30)

سه کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام

نام و عنوان دیگری که در شماری از احادیث آمده، کتاب امی&am

ویدیو مرتبط :
مقام استاد در نگاه حضرت علی (علیه السلام)