زيباترين آرامگاه‌هاي تاريخي ايران

برترين ها/ از سرزمين پهناور و کهن ديار ايران، افراد بزرگ و نامداري برخاسته‌اند که نام‌شان نه فقط در تاريخ ايران بلکه در صحيفه تاريخ جهان ثبت و ضبط شده است. آرامگاه‌هاي بسياري از آنان شناخته شده نيست يا در کمال گمنامي‌باقي مانده است.

بعضي آرامگاه‌ها نيز مانند آرامگاه ابن سينا، خيام، عطار، باباطاهر و حافظ در دوران جديد ساخته شده‌اند، زيرا اين بزرگان تا حدود 70 سال پيش آرامگاه‌هايي درخور شأن و مقام خود نداشتند و اين وظيفه ايرانيان معاصر بود که با ساختن آرامگاه‌هاي باشکوه، به مقام بلند آنان در تاريخ و فرهنگ ايران زمين، اداي احترام کنند.

در کنار اين دسته، آرامگاه‌هاي ديگري هستند که در زمان حيات يا اندکي پس از مرگ صاحبان‌شان ساخته شده‌اند. اين آرامگاه‌هامعمولا به شاهان و مردان اهل دنيا تعلق دارند که خود يا اعقابشان گمان مي‌بردند، خانه آخرت‌شان نيز بايد همچون کاخ‌هاي دنيوي‌شان زيبا و سترگ باشد.

برخلاف آرامگاه‌هاي اهل فضل و دانش که همواره زيارتگاه مردم بوده‌اند، اين نوع آرامگاه‌ها بيشتر به عنوان اماکن گردشگري مورد توجه قرار دارند و واقعيت هم اين است که بعضي از آنها از نظر هنري و معماري جزو مهم‌ترين مواريث فرهنگي ايران و جهان هستند.

در اين مطلب سراغ شماري از آرامگاه‌هاي تاريخي ايران رفته‌ايم که بعضي‌شان بسيار معروف و تعدادي‌شان کمابيش گمنام هستند.

آرامگاه کورش کبير
کورش و آرامگاه او در پاسارگاد معروف‌تر از آني است که نياز به معرفي داشته باشد اما مي‌توان درباره ويژگي‌هاي معماري و پيشينه تاريخي آرامگاه او – که در فهرست ميراث فرهنگي جهان ثبت شده است- به اجمال حرف زد.

پاسارگاد به معناي اردوگاه پارسيان است و خيلي از مورخان معتقدند، اينجا همان جايي است که کورش در نبردي سرنوشت‌ساز، آخرين شاه دولت ماد را شکست داد و امپراتوري هخامنشي را بنيان نهاد. او اين نقطه را به عنوان پايتخت خود برگزيد و کاخ‌هايش را در آن بنا کرد.

البته پس از درگذشت کورش و جانشينش(کمبوجيه)پايتخت هخامنشيان به شوش و همدان و تخت جمشيد منتقل شد اما پاسارگاد که آرامگاه کورش را دربرگرفته بود، اهميت آييني پيدا کرد و همواره مورد احترام شاهان هخامنشي بود.

امروزه آرامگاه کورش ميان زميني وسيع و مسطح قرار گرفته اما در زمان خود، باغ‌هاي بزرگي آن را فراگرفته بودند. اين آرامگاه که از تخته سنگ‌هاي بزرگ آهکي ساخته شده، بيش از 11 متر بلندا دارد و از دو قسمت تشکيل شده است.

قسمت اول مرکب از يک سکوي پلکاني با شش رديف سنگ است و قسمت دوم اتاق مقبره کورش است که با سقفي سنگي و شيرواني مانند روي اين سکوي پلکاني استوار شده است.

بنابراين، کورش قطعا درون خاک دفن نشده بود و چون پيکر او را چند متر بالاتر از سطح زمين قرار داده بودند، عده‌اي اين طور نتيجه گرفته‌اند که کورش همچون زرتشتيان به تقدس عناصر چهارگانه آب و باد و خاک و آتش اعتقاد داشته است و پيکرش را مانند زرتشتيان بيرون از خاک در معرض هوا قرار داده‌اند تا در گذر زمان تجزيه شود.

البته بعدها يکي از سرداران اسکندر مقدوني که مامور فتح پاسارگاد و دسترسي به خزانه‌هاي آن شده بود، نقل کرده که تابوت طلايي و پيکر موميايي شده کورش را به چشم خود ديده است.

در اين زمان، 200 سال از مرگ کورش مي‌گذشت و اتاق آرامگاه او مملو از جواهرات و ديگر اشياي گرانبها بود که گويا همگي توسط سپاهيان اسکندر به غارت رفتند. گفته مي‌شود که اسکندر از اين عمل آنان رنجيد و دستور مرمت آرامگاه را صادر کرد؛ دستوري که البته هيچ گاه اجرا نشد.

نکته جالب اينکه بعدها در گذر زمان، مردم ايران و منطقه فارس ماهيت آرامگاه کورش را از ياد بردند و اين بناي سنگي بزرگ را قبر مادر سليمان نبي دانستند. اين تصور تا دوره قاجار وجود داشت تا اينکه پژوهش‌هاي جديد و رجوع به آثار مورخان يوناني نشان داد که اينجا آرامگاه کورش کبير است.

آرامگاه خواجه نظام‌الملک طوسي و سلاطين سلجوقي
خواجه نظام‌الملک طوسي، بزرگ‌ترين ديوان‌سالار تاريخ ايران پس از اسلام و يکي از دانشمندان سده پنجم هجري قمري است.

هنگامي‌که ترکان سلجوقي از آسياي مرکزي به ايران يورش آوردند و سراسر اين سرزمين پهناور را تحت سلطه خود گرفتند، خواجه نظام‌الملک به دستگاه ديواني آنان پيوست و وزارت «ملکشاه سلجوقي» را برعهده گرفت و دولت سلجوقيان را به اوج قدرت رساند.

خواجه نظام‌الملک نويسنده کتاب «سياست نامه» و از آن مهم‌تر بنيانگذار مدارس معروف نظاميه است که بسياري از بزرگان تاريخ ايران مانند امام احمد غزالي و سعدي شيرازي يا در آن درس مي‌داده‌اند يا درس مي‌خوانده‌اند.

او در اواخر عمر با ملکشاه سلجوقي دچار اختلاف نظر شد و مدتي پس از آنکه به صورت غــيررسمي ‌از وزارت برکنار شد، به وسيله فداييان اسماعيلي به قتل رسيد و در شهر اصفهان ( پايتخت سلجوقيان ) به خاک سپرده شد.

اکنون در محله احمدآباد شهر اصفهان مقبره کوچکي متشکل از يک حياط و ايوان وجود دارد که پيکر خواجه نظام‌الملک و ملکشاه سلجوقي و همسر او که رقيب سرسخت خواجه بود و جمعي ديگر از شاهان و شاهزادگان سلجوقي در آن به خاک سپرده شده اند.

اينجا بازمانده يک محوطه بسيار بزرگ بوده که فقط همين مقدارش باقي مانده و از زرق و برق ظاهري هم خالي است. با اين حال، سنگ مزارهاي موجود در مقبره بسيارگران‌قيمت هستند. متاسفانه در ساليان نسبتا دور، سنگ قبر خواجه نظام الملک مورد سرقت قرار گرفت و سنگ کنوني، بدلي از سنگ اصلي است.

آرامگاه داريوش و اعقاب او
روبه‌روي کوه مهر – که تخت جمشيد در پاي آن ساخته شده است – کوهي به نام «کوه حسين» قرار دارد که آرامگاه يا بهتر بگوييم گور دخمه‌هاي چهار تن از شاهان هخامنشي را در خود جاي داده است. اين چهار تن عبارتند از: داريوش اول، خشايارشاه، اردشير اول و داريوش دوم. اين چهار آرامگاه تحت تاثير الگوهاي هنري و معماري مصر و آسياي صغير ساخته شده اند.

شکل بيروني آنها که حدود21 متر از سطح زمين بالاتر است و در دل صخره‌هاي کوه حسين کنده شده، به شکل يک صليب بزرگ است. در محور عرضي اين صليب، ورودي آرامگاه قرار دارد که با چهار نيم ستون زيبا شبيه ستون‌هاي تخت جمشيد تزيين شده است.

در بالاي محور طولي يا عمودي نيز، حجاري‌ها و نقوش جالب توجهي خودنمايي مي‌کنند. در اينجا پادشاهي را به حالت ايستاده مي‌بينيم که در دست چپ کمان دارد و دست راست خود را به نشانه سوگند يا سپاسگزاري بالا برده است. او روي تختي ايستاده که 28ملت تحت فرمان هخامنشيان آن را روي سر و دستان خود حمل مي‌کنند.

شاه روبه‌روي آتشدان مقدس ايستاده است‌ که شعله‌هاي آتش از آن زبانه مي‌کشد و بالاي سر او نماد فروهر که نماد فره ايزدي و اقبال شاهانه است به چشم مي‌خورد. در دو سوي تختي که پادشاه بر آن ايستاده است، سربازان گارد جاويدان و درباريان ايستاده‌اند.

فضاي پايين محور عمودي آرامگاه‌ها خالي است و اين سبک و سياق و نقوش با اندکي تفاوت در هر چهار آرامگاه نقش رستم ديده مي‌شوند.

درون آرامگاه‌ها حفره‌اي قرار دارد که مکان قرار دادن تابوت پادشاه بوده است، اين تابوت را از سنگ تراشيده‌اند و نکته جالب توجه اين است که آرامگاه داريوش اول برخلاف سه آرامگاه ديگر چندين تابوت دارد که دقيقا نمي‌دانيم به چه کساني تعلق داشته است؟

نقش رستم آثار ديگري از قبيل نقش برجسته‌هاي ساساني و ايلامي‌و بنايي موسوم به کعبه زرتشت دارد که شرح آنها بيرون از موضوع گفتار ماست اما وجود اين نقش برجسته‌ها موجب شده بود که در دوران اسلامي‌آنها را به رستم، پهلوان اسطوره‌اي ايران نسبت دهند و اين مجموعه را نقش رستم بنامند.

آرامگاه اردشير دوم و سوم
آرامگاه دو تن از شاهان هخامنشي در کوه مهر (رحمت) و مشرف به مجموعه کاخ‌هاي تخت جمشيد ساخته شده است. پژوهشگران اين دو مقبره را که در ارتفاع 40 متري کوه مهر قرار دارند، متعلق به اردشير دوم و اردشير سوم مي‌دانند اما نتوانسته‌اند تشخيص دهند که هر آرامگاه متعلق به کدام يک از اين دو پادشاه است.

يک آرامگاه ديگر هم مشرف به تخت جمشيد وجود دارد که چون نيمه کاره است احتمالا به داريوش سوم، آخرين شاه هخامنشي اختصاص داشته اما با سقوط دولت هخامنشي به حال خود رها شده است. از محوطه جلوي اين آرامگاه‌ها مي‌توان منظره کاملي از تمام مجموعه تخت جمشيد و مجاور آن را نظاره کرد.

آرامگاه باني سي و سه پل
در مجموعه آستان حضرت علي بن موسي‌الرضا(ع) و ميان رواق‌هاي پيرامون حرم، بناي هشت گوش بسيار نفيسي با گنبدي کم خيز وجود دارد که از بالا تا پايين پوشيده از کاشي‌هاي معرق صفوي است.

اينجا را رواق يا گنبد «الله‌ورديخان» مي‌خوانند؛ زيرا زير آن الله‌ورديخان گرجي، يکي از فرماندهان بزرگ سپاه ايران در دوره شاه عباس اول به خاک سپرده شده است.

او همان کسي است که پل معروف سي و سه پل اصفهان را ساخته و چنان که مي‌دانيم نام اصلي اين پل، «پل الله‌ورديخان» است. پسر او نيز، امامقلي خان از پرافتخارترين سرداران سپاه صفوي و کسي است که موفق شد جزيره هرمز را از استعمارگران پرتغالي پس بگيرد.

الله‌ورديخان زماني که حاکم فارس بود، معماري را به مشهد فرستاد تا آرامگاهي را در جوار حرم امام هشتم(ع) برايش بسازد. او تنها يک سال پس از ساخت آرامگاه درگذشت و در آن به خاک سپرده شد.

متاسفانه متوليان آستان قدس رضوي در زماني نامعلوم نشانه‌هاي مزار الله‌ورديخان را محو کرده‌اند اما مي‌توان حدس زد که او درست در نقطه مرکزي زير گنبد به خاک سپرده شده است.