آغازمجدد سريال مردان نمکي ؛ آلماني‌ها درپي کشف راز سربه‌مهر يک معدن

مهر/ «مردان نمکي» همان پيکرهاي مرموز معدن نمک چهر آباد هستند که امروز باستان‌شناسان آلماني را براي بررسي دوباره به اين معدن کشانده‌اند تا از رازهاي سربه‌مهر اين معدن و مردانش رمزگشايي کنند.
«مردان نمکي»، پيکرهايي هستند که در معدن نمک زير خروارها نمک مدفون شدند و امروز آلماني‌ها براي بررسي اين معدن به کاوش در معدن چهر آباد پرداختند تا شايد مرد نمکي ديگري پيدا شود، احتمالي که باستان شناسان آلماني آن را رد نمي‌کنند و مي‌گويند: «امکان هر اتفاقي وجود دارد.»

۲۰ سال از کشف نخستين مرد نمکي در معدن نمک چهر آباد مي‌گذرد و اين روزها فعاليت تيم آلماني در دل کوه‌هاي منطقه چهر آباد دوباره نام اين معدن را بر زبان ها انداخته تا گفته شود هنوز مشخص نيست چه تعداد مرد نمکي در معدن نمک چهرآباد مدفون هستند.
در اين راستا تحقيقات مشترکي براي بررسي هرچه بيشتر موميايي‌هاي معدن نمک چهرآباد در دستور کار قرارگرفته تا پروژه تحقيقاتي مطالعه بر روي مردان نمکي و اشياي مکشوفه از معدن نمک چهرآباد از ۲۰ مهرماه با حضور يک هيئت آلماني، از موزه و دانشگاه بوخوم در زنجان آغاز شود.

ابوالفضل عالي سرپرست ايراني هيئت مشترک پژوهش موميايي‌هاي معدن نمک چهرآباد در بدو ورود هيئت آلماني به زنجان در مورد جزئيات اين همکاري مشترک گفته بود: کار تحقيقات توسط متخصصان ايراني با مشارکت و همکاري هيئت آلماني در حوزه‌هاي باستان‌شناسي، مطالعات محيطي(چشم‌انداز باستان‌شناسي منطقه)، ژئومورفولوژي، گياه‌شناسي و جانورشناسي انجام مي‌شود.
وي يادآور شد: مطالعه بر روي موميايي‌هاي مردان نمکي و همچنين اشيا و ابزار مکشوفه در معدن نمک چهرآباد نيز در دستور کار هيئت تحقيقاتي است و اين پروژه علمي به مدت يک ماه ادامه مي‌يابد.
عالي با اشاره به اينکه اين پروژه مشترک تحقيقاتي در محل موزه باستان‌شناسي مردان نمکي(عمارت ذوالفقاري) اتجام مي‌شود گفت: انجام مطالعات بر روي موميايي‌هاي طبيعي مردان نمکي، بررسي نمونه‌هاي به‌دست‌آمده از منسوجات، پارچه‌ها، ابزارآلات، سفالينه‌ها، بقاياي انساني و جانوري و نمونه‌برداري از محل معدن نمک چهرآباد در دستور کار قرار دارد.

چهرآباد؛ قديمي‌ترين معدن نمک شناخته‌شده در ايران

فعاليت اين تيم تحقيقاتي در حالي انجام مي شود که يحيي رحمتي مديرکل ميراث فرهنگي،‌ صنايع‌دستي و گردشگري استان زنجان با ابراز خرسندي از حضور هيئت آلماني در زنجان و ادامه پروژه علمي و تحقيقاتي مردان نمکي و معدن نمک چهرآباد اعلام مي کند که با انجام تحقيقات علمي، شناخت بهتري از تمدن و تاريخ اين منطقه به دست خواهد آمد.
وي ادامه بررسي پارچه‌هاي هخامنشي و چرم‌ها و پوستين‌هاي به‌دست‌آمده از معدن نمک به همراه ابزارهاي معدني را از برنامه‌هاي اين تيم اعلام کرده و گفته است: علاوه بر ادامه مطالعات معدني، هم‌زمان با حضور محققان آلماني، مطالعات گياه‌شناسي در زمينهٔ ژئوفورمولوژي با موضوع مطالعات محيطي و زمين‌باستان‌شناسي با همراهي گياه‌شناسان و اساتيد دانشگاه زنجان در زمينه‌هاي مختلفي مانند انسان‌شناسي، موميايي‌ها، بافت‎شناسي، استخوان‎شناسي،DNA باستاني، مطالعه ريشه و منشأ جغرافيايي موميايي‌ها، جانورشناسي و گياه‎شناسي کهن انجام مي‌شود.
رحمتي با اشاره به آغاز عمليات ميداني مطالعات ميان‌رشته‌اي در معدن چهرآباد از سال ۸۳ ادامه داد: معدن نمک چهرآباد مهم‏ترين معدن استخراج نمک در دوره هخامنشي و ساساني است و مردان نمکي يافت شده نيز گوياي همين مطلب است.
ورود اين هيئت آلماني و آغاز بررسي‌ها در معدن نمک چهرآباد در حالي است که به نظر مي‌رسد برنامه‌ريزي بلندمدتي براي بررسي اين معدن وجود دارد، معدني که شهرت امروزي آن به دليل گنبد نمکي بزرگ معروف به دوزلاق است که قديمي‌ترين معدن نمک شناخته‌شده در ايران محسوب مي‌شود.

تمايز مردان نمکي چهرآباد از موميايي‌هاي دنيا

کارشناس باستان‌شناسي موزه و دانشگاه بوخوم آلمان در مورد مطالعات جديد روي موميايي ها به خبرنگار مهر گفت: سال آينده فاز دوم اکتشافات در معدن چهر آباد با حفاري بزرگي آغاز مي‌شود.
توماس هانس افزود: فاز نخست اکتشافات که به مدت سه سال بود به اتمام رسيده و با تأمين اعتبار، فاز دوم براي مدت سه تا پنج سال آغاز شد.
وي با متمايز دانستن مردان نمکي چهر آباد از ساير موميايي‌هاي دنيا گفت: بايد با همکاري مشترک دانشگاه بوخوم آلمان و کارشناسان زنجاني به روشي براي نگهداري بلندمدت مردان نمکي برسيم. با توجه به اينکه در دنيا چنين مردان نمکي وجود ندارد، تجربه‌اي در اين زمينه نداريم و بررسي وسيعي نياز است.
همچنين مسئول پژوهش اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع‌دست و گردشگري استان زنجان به مهر گفت: اقدامات مطالعاتي بر روي مردان نمکي و اشيا مکشوفه از معدن نمک چهرآباد طي همکاري مشترک با پژوهشگران آلماني انجام شد.
ابوالفضل عالي بابيان اينکه سال‌هاي ۸۳ و ۸۴ و نيز ۸۹ و ۹۰ اشيايي طي حفاري معدن چهر آباد کشف شد افزود: با توجه به اينکه تعداد اين اشيا زياد است مطالعات و پژوهش بر روي آنها به‌صورت مرحله‌اي انجام مي‌شود.
وي افزود: نتايج پژوهش‌هاي سال‌هاي ۹۰ و ۹۱ در يک کتاب دوزبانه انگليسي و فارسي طي ماه‌هاي اخير در آلمان چاپ شد و نتايج پژوهش‌هاي امسال و بهار و تابستان سال آينده نيز در جلد دوم اين کتاب منتشر مي‌شود.

ماجراي مردان نمکي

بنابراين گزارش بعدازآنکه نيم پيکره مرد نمکي شماره يک در سال ۱۳۷۲ در معدن نمک چهر آباد به حال خود رها شد تلاش چنداني براي تعطيل کردن استخراج مکانيکي و لغو بهره‌برداري از معدن صورت نگرفت تا در پائيز ۱۳۸۳ معدن کاران حين کار با بولدوزر مجدداً با بقاياي اسکلت انساني مواجه شدند که به دليل کار با بولدوزر تا حد زيادي متلاشي‌شده بود
با جستجوي معدن کاران در ميان خاک‌هاي آشفته، علاوه بر جمع‌آوري قسمت‌هايي از بقاياي انساني تکه‌تکه شده، اشيايي نيز به دست آمد که به اداره ميراث فرهنگي و گردشگري استان منتقل شد.
بررسي‌هاي اوليه بر روي بقاياي انساني، که پس از انتقال به ميراث فرهنگي، مرد نمکي ۲ نام‌گذاري شد، نشان داد که اين بقايا متعلق به مردي ميان‌سال با ميانگين قد حدود ۱۸۰ سانتي‌متر بوده که در جريان ريزش ديواره ­ها و سقف تونل کشته‌شده است. ازجمله اشيايي که همراه اين مرد نمکي يافت شد مي‌توان به تکه سبد و ميخ‌هاي چوبي، طناب‌هاي گياهي و منسوجات اشاره کرد.
کشف اتفاقي مرد نمکي ۲ و مجموعه‌اي از اشيا موجب ازسرگيري پژوهش هاي باستان‌شناسي در معدن نمک چهر آباد بعد از گذشت ۱۱ سال شد.
سريال مردان نمکي معدن چهر آباد با کشف مرد نمکي جديد همانند مرد نمکي شماره سه در پي باطله برداري در زمستان سال ۸۳ تداوم يافت و به دليل کشف موميايي توسط بولدوزر، اين جسد نيز به‌صورت متلاشي‌شده و تکه‌تکه يافت شد.

بقاياي موميايي يا همان مرد نمکي ۳ شامل استخوان، لباس و قسمت‌هايي از بافت نرم بود که همچون معدنچيان ديگر براثر ريزش تونل و سقوط يک سنگ چند تني روي او کشته‌شده است.
به هنگام کشف جسد در وضعيت دمر قرار داشت. به شکلي که صورت و قسمت جلوي بدن روي خاک قرارگرفته بود.
دست­ها از ناحيه آرنج خم‌شده، دست چپ روي زمين و دست راست در حالت تقريباً مشت شده است . پاي راست به‌صورت نيمه‌باز و پاي ديگر جمع شده در زير شکم قرار داشت. باوجود شکستگي جمجمه در چند قسمت، دليل مرگ بر اساس تحقيقات انجام‌يافته توسط دکتر شکوهي با عکس‌برداري سي‌تي‌اسکن، فشار بر قفسه سينه و پارگي قلب درنتيجه ريزش تونل­‌ها و ريزش خاک و آوار روي وي بوده است.
بر اساس تحقيقات انجام‌گرفته مشخص شد اين موميايي طبيعي، پسر جواني بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است. قد اين موميايي ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتي‌متر است. بر گوش­هايش حلقه‌هايي از جنس نقره ديده مي‌شود. موهاي سر وي کوتاه و به رنگ خرمايي است.
به همراه اين جوان موميايي‌شده، اشياي جالب‌توجهي نيز کشف شد. يکي از اين اشيا چاقوي فلزي با دسته استخواني است که در غلافي چرمي به کمربند پارچه‌اي او بسته‌شده است. از اشياي ديگر مي‌توان به دو کوزه کوچک سفالي سالم اشاره کرد. همچنين طناب‌هاي گياهي، يک‌مهره کوچک با لعاب آبي، يک پي‌سوز سالم دودزده، ۱۱ تکه سفال نيز همراه اين جسد يافت شده است.
از ويژگي‌هاي بسيار مهم اين موميايي طبيعي، لباس کامل است که بر تن او ديده مي‌شود. اين لباس از بالاپوشي بلند، يک شلوار و کفش چرمي تشکيل‌شده است.

ريزش معدني در اعماق تاريخ

مرد نمکي پنجم در کاوش فصل دوم در حالي يافت شد که به‌جز سر بقيه قسمت­هاي بدن زير صخره و سنگ­هاي آواري بزرگ قرارگرفته بود­. شکل جسد نشان مي‌داد که اين شخص نيز همچون نمونه‌هاي قبلي براثر حادثه‌اي که منجر به تخريب و ريزش تونل شده، کشته و مدفون‌شده است.
برخلاف موميايي نمکي شماره ۴ بيشتر بافت بدن مرد نمکي پنجم پوسيده‌شده و از بين رفته و بافت نرم فقط در قسمت­هايي کوچک از دودست، پاها بخش­هايي از صورت، سينه و لگن باقي‌مانده بود. کم بودن ميزان نمک در اين محيط، نفوذ آب از بالاي کوه به اين بخش از معدن، از دلايل اصلي پوسيده شدن زياد مرد نمکي ۵ است.
پيش از کاوش­هاي دو فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهر آباد، بر اساس يافته‌هاي سال ۷۲ تصور بر اين بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساساني و يا نماينده هيئت حاکمه اقوام سکايي در سده ۸ پيش از ميلاد بوده است. اما با کاوش­هاي دو فصل اخير مشخص شد که همه موميايي­‌هاي مکشوفه از معدن، کارگراني بودند که درنتيجه ريزش معدن و فروريختن ديواره‌ها و سقف و تونل­ها کشته و مدفون‌شده‌اند.
بر اساس آزمايش ها مشخص شد که مرد نمکي ۳، ۴، ۵، مربوط به دوره هخامنشي با قدمت حدود ۲۳۰۰ سال و مرد نمکي ۱، ۲، مربوط به دوره ساساني، با قدمت حدود ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال قبل است. بنابراين با توجه به شواهد و مدارک موجود، ريزش تونل­هاي معدن چهر آباد، دست‌کم دو بار رخ‌داده است.
در حال حاضر به‌استثناي موميايي نمکي شماره يک که در موزه ملي نگه‌داشته مي‌شود، بقيه اجساد و اشياي به‌دست‌آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاري زنجان، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداري مي‌شوند.