ابنيه/ گنبد سلطانيه يکي از بناهاي بي نظير ايران

تالاب/ يکي از شاهکارهاي معماري ايراني – اسلامي گنبد سلطانيه است که نه تنها در ايران بلکه در جهان شهره است ، در بيست نهمين اجلاس عمومي جهاني سازمان يونسکو در دوربان ژوييه 2005 بناي گنبد سلطانيه به اتفاق آراي کشور هاي حاضر در اين کميسيون به ثبت ميراث جهاني رسيد .

در اين اجلاس که با حضور سفيران 176 کشور جهان و 700 کارشناس برجسته منعقد شد همه حاضران بدون هيچ مخالفتي به ثبت اين اثر راي موافق دادند بدين ترتيب اين گنبد پس از تخت جمشيد ، زيگورات چغازنبيل ، ميدان نقش جهان ، پاسارگاد ، تخت سليمان ، ارگ بم به عنوان هفتمين اثر ثبت شد که سال 2008 نيز بيستون به عنوان هشتمين اثر ايراني در اين کميسيون ثبت جهاني شد ، قابل ذکر هست که ايران از معدود کشور هايي هست که شهر هاي آن در اين سازمان ثبت جهاني شده اند شهر هاي اصفهان و يزد نيز در سازمان ميراث جهاني ثبت شده اند.

در 30 کيلومتري جنوب زنجان و در مسير محور ارتباطي و تاريخي حد فاصل فلات مرکزي ايران و صفحات شمال غربي کشور دشتي پهناور آوردگاه سپهر آسمان با بنايي بسيار عظيم و گنبدي نيلگون و بس مرتفع موسوم به سلطانيه گرديده است . پروفسور آرتور پوپ که عمري را به شيفته گي تمام صرف کندوکاو در معماري ايران زمين سپري کرد .
در مورد بنا هاي آرامگاهي در ايران تحقيقات گسترده اي را انجام داده است که قسمتي از ان را که از کتاب معماري ايران وي گرفته شده است در سرآغاز توصيفاين گنبد مي نويسد : ” فرمانروايان محلي ، بازرگانان و افراد بشر دوست – که در ميانشام زنان کم نبودند – براي ايجاد کاروانسرا ها ، پل ها ، بازارها ، کتابخانه ها ، مقبره ها و باغ ها بانيان سخاوتمندي ودند .

بنا هاي معروفشان ساختمان هاي شخصي بودند و مبين قدرت ، شخصيت ، رقابت ، ذوق و مقام آنان . بنابراين از نقش مهمي که آرامگاهها در معماري ايراني داشته اند نبايد تعجب کرد ، نقشي چنان حياتي که گاه نخستين کار فرمانروايان پس از بر تخت نشستن اقدام به ساخت آرامگاهش بود شايد در مقام کاري براي اثبات جالودانگي .
براي ايرانيان چشم انداز هاي عظيم برف پوش ، دره هايي به پهناوري يک ايالت و جلگه هاي پهن و درخشان مستلزم ايجاد بناهايي متناسب با اين شکوه و عظمت طبيعي است در چنين ساحتي ، که بنا هاي معمولي در برابرش ناچيز مي نمايند ، تمايل به استفاده ي جسورانه از مقياس ناگزير بود وظيفه دائم معماري ايراني پر کردن شکاف هولناک ميان دو دنياي خاکي و افلاکي به هر دو صورت طبيعي و نمادي است .

ان مهم به وسيله ي بناهايي که سر به آسمان مي آسايند عملي گرديد.
گنبد آسمان با گنيدهاي عظيمي مورد تقليد قرار گرفت که پيوسته امکان عبادتي جادويي را براي تقاضا نعمت ، برکت و قدرت فراهم ساخن.” به فرمان الجايتوفرمانرواي ايلخاني در جلگه باز و زيباي سلطانيه ،شهر شگفت انگيزي به عنوان پايتخت بنا شد احداث اين شهر که بناي آن به سال 13.5 ميلادي آغاز شد و در سال 1313( 702 الي 710 هجري قمري ) به اتمام رسيد.کار بس عظيم و سريع بود . محصول اين تلاش بي وقفه شهري شد به وسعت تقريبي تبريز که بزرگترين شهر امپراتوري ايلخاني محسوب مي شد و مقبره الجايتو به مثابه بنايي بسيار وسيع بر تمام آن مشرف بود .اين شهر به يکي از بزرگترين دستاوردهاي معماري ايراني تبديل شد .6 سال پس از پايان اين کار سترگ ، الجايتو درگذشت و با مرگ او موقعيت سلطانيه نيز متزلزل شد . ديري نپاييد که با سقوط

ايلخانان آخرين نشانه هاي رونق و شکوه اين پايتخت نو پا نيزساقط شد ، 70 سال پس از مزگ الجايتو ، سلطانيه در حمله تيمور لنگ غارت و چپاول شد.بسياري از ابنيه هم آن ويران گشت و کوچ مردمانش ناگزير شد .بدين صورت يکي از عظيم ترين ابنيه هاي دوران اسلامي که در زماني بسيار کوتاه ساخته شد و رونقو شوکوفايي کوتاهي به خود ديد به سرعت دستخوش ويراني شد و در اين روند شهري نو پا که به مثابه پايتخت ايلخانان شکل گرفتهبود نيز موجوديت سياسي ، اقتصادي و اجتماعي خود را از دست داد و تبريز دوباره جاي آن را گرفت.شايد به جرئت بتوان ادعا کردکه در تاريخ کهن ايران هيچگاه احداث يک شهر بزرگ حکوکتي ، اوج گيري و سقوط آن همچون سلطانيه با عمري کوتاهتر از يک سده سابقه نداشته است.طبيعتاً دوره اقبال وواوج تجلي آرامگاه معظم سلطانيه نيز متاثر از ظهور و افول پيش گفته ي بسيار کوتاهبوده است . اما به رغم گزند هاي فراوان و تمامي جفايي که بر اين بنايي بي رقيب رفته است از ارزشهاي کم نظير آن در عرصهمعماري اصيل ، ابداعات تکنيکي ، مهندس سازه و اجراي خارق العاده پيکره و تزئينات مختلف داخلي و خارجي چيزي کاسته نشده است .در حقيقت ساطانيه را بايد حاصل دستاوردهاي کم نظير معماري پر هيبت سلجوقي و تکامل آن در دوره ايلخاني تلقي نمود.معماريسلجوقي ، موقر ، نيرومند و داراي ساختاري بغرنج ، حاصل
رستاخيزي در فرهنگ و هنر و معماري ايراني است . اين رستاخيز در اوايل سده دهم ميلادس با ظهور سامانيان در عرصه حکومتي ايران آغاز شد و در دوره سلجوقيان به اوج خود رسيد .

بناي عظيم سلطانيه کالبدي عظيم و هشت ضلعي است که گنبدي نيم کره مانند به ارتفاع 54 متر و قطر 25 متر بر فراز آن قرار دارد . سطح خارجي گنبد از کاشيهاي ابي روشني که به زيبايي هر چه تمام تر پوشيده شده بود و بر فراز هر يک از رئوس اين پيکره هشت ضلعي مناره اي ظريف قرار داشت که با کاشي آبي تزئين شده بود و اين گونه به نظر مي آمد که پايه هاي نگيني عظيم را بر گرفته اند.
بر فراز کالبد آجري و مرتفع بنا در تمامي جوانب ، بقاياي نوار قرنيز پهن و مقرنس کاري شده اي يالاترين بخش ديواره ها را تزئين مي نمايد و به زيبايي ، ارتباط بصري پيکره ي عمودي و انحناي گنبد عظيم را تامين مي کند . گر چه در گذر قرون و اعصار ، پوشته ي خارجي گنبد و هشت مناره ي انتهايي و بخش هايي از مقرنس کاري نهايي آن به شدت آسيب ديده اند اما هنوز مي تواند تصويري از اين آرامگاه بي ماندد و شاکله ي آن را در زمان بر پايي خود مجسم کنند.فضاي اصلي آرامگاه در داخل صحني بيار رفيع و پر ابهت است .

نورگيريهاي استادانه اي در ارتفاه ، چشم ناظر را بي اختيار به مکث بر هر مدخل مشبک در هشت جانب به سمت بالاترين نقاط فضا و سقف زيرين گنبد هدايت مي کند . حجم بسيار عظيم اين ارامگاه از داخل فضايي هشت وجهي و ميان تهي است که در طبقه همکف و طبقه بالاتر آن دهليز هاي بزرگ و بالکنهاب داخلي زيبايي غناي خاصي به فضايي گفته شده مي بخشد.در طبقه دوم ارامگاه دهليزهاي بزرگتري رو به فضاي بيرون طراحي شده اند که ضمن کاستن از وزن بنا فضا هاي خالي ، سايه روشن هاي متناسب و چشم انداز هاي بي نظيري را از فراز بالکنهاي مرتفع آرامگاه به هشت جانب دشت وسيع مي گسترانند.طاقنما هاي ظريفي که در طبقات زيرزمين دهليز ها در بدنه ي مستحکم آجري تعبيه شده اند با آرامش و عظمتي خاص نماي پر هيبت آرامگاه را تکميل مي کنند.

گنبد نيلگون بسيار عظيم سلطانيه به اتقاد آرتور پوپ به رغم حجم بزرگش سبک و با روح به نظر مي رسد و مانند طاق آسمان مستحکم است . بارها و فشار ها به درستي در نقاط نسبتاً معدودي تمرکز يافته اند و هيچ مانعي براي آنکه حرکت هماهنگ و روبه عروج بنا را کند يا مخدوش کند وجود ندارد از اين رو بنا از لخاظ ساختار يک شاهکار است.

اينجا عظمت و آرامش هم تحقير و هم تکريم مي شوند . در ين فضا انسان هم کوچک و هم بزرگ مي شود.. اگر چه فضا هاي محصور بزرگتري وجود دارد همچون معبد پانتئون در رم ولي شايد هيچکدام ، وحدت ، قدرت و زيبايي آرام و شاهانه را اين چنين نمايان نکرده باشند .
اين بنا تحقق روياي شاعرانه بود:
” کاخي عظيم تر از کوه درخشان چون ستارگاه به پهناي عالم وسربرافراشته بر آسمان “

مشخصات فني بنا
بستر اين بنا از طبقات فشرده ي شن و ماسه به عمق تقريبي 8 متر تشکيل شده و از مقاومت بسيار خوبي برخوردار است . بناي آرامگاه بر هشت جرز عظيم به صورت هشت ضلعي قرار گرفته عرض اين جرز ها 6.87 متر و طول آن ها از بيرون 17 متر و از داخل 860 متر است کف گنبد سلطانيه با زير سازي آجر فرش و شفته ي آهک و روکش سنگ مرمر سفيد يا سنگ رخام فرش شده بود .

شاخص ترين بخش آرامگاه طبقه ي فوقاني و جدا از دهليز هاي داخلي آرامگاه در طبقات پايين بالکن هايي هشت گانه اي هستند که از ايوان ها رو به بيرون شکل گرفته اند و داراي تزئينات زيبايي از کاشي کاري ، مقرنس کاري ، تسمه کشي ، گچ کاري ، و تلفيقهايي از آجر و کاشي و سرانجام کتيبه هاي متهدد هستند . اين ايوان ها هر يک به طور متقارن به سه واحد طاق و تويزه تبديل شده اند و طاق هاي 24 دهليز خارجي و آرايش سقف آن ها در زمره ي زيباترين و جذاب ترين تزئينات هنر گچبري ايران قلمداد مي شود. از ويژگي هاي مورد توجه اين بنا نحوه ايجاد ارتباطات عمودي در طبقات است که با منطقي ترين روش با راه پله هاي متعدد تامين شه است . بدين ترتيب که در سطح همکف بنا چهار واحد پله تعبيه شده است. بدين ترتيب که در سطح همکف بنا چهار واحد راه پله تعبيه شده است . راه پله هاي جرز هاي شمال شرقي و شمال غربي که در جوار ورودي هاي اصلي قرار دارند طبقه ي همکف را به ترتيب به بقيه طبقات متصل مي کنند. در منتهي عليه هر ره پله در طبقه ي دوم تراس نسبتاً بزرگي تعبيه شده است که پوشش گنبدب شکل دارد در طبقات بالاتر راه پله هاي اختصاصي قرار دارد و در مجموع هشت واحد راه پله در اين بنا ارتباطات بين طبقات را تسهيل مي کنند. بناي گنبد سلطانيه از نظر تزئينات نيز از شاخص ترين نمونه هاي معماري اسلامي ايران به شمار مي رود.

انواع تزئينات اين گنبد عبارتند از :
تزئينات آجري
تزئينات گچ بري
کتيبه ها
کاشي کاري
تزئينات رنگ و نقاشي
تزئينات سنگي
تزئينات چوبي

آجر کاري در اين بنا به سه صورت اجرا شده است : آجر هاي قالبي، آجر هاي کنده کاري شده و تلفيق آجر و کاشي . آجر قالبي در 4 ايوان جنوبي ، شرقي ، شمال شرقي و شمال غربي با نقوش هندس ي، گياهي و گاه با کتيبه به کار رفته است.آجر هاي کنده کاري شده فقط در دو ايوان ، در دو جبهه ي شرقي و جنوبي ، استفاده شده است و روش تزئين آن ها آلت و لغت است. آلت اين تزئينات را آجر هاي کنده کاري شده تشکيل داده اند . گچ نيز از ديگر عناصر تزئيني در گنبد سلطانيه است که به وفور در نما هاي داخلي و خارجي بنا به کار رفته است.هنر کاشي کاري نيز در اين بنا جايگاه ويژه اي دارد در تزئينات گنبد سلطانيه کتيبه نويسينيز همانند ساير هنر هاي ظريفه که از شاخصه هاي زيبايي شناسي در معماري ايراني اسلامي است، از موقعيت ممتازي برخوردار است.
کتيبه هاي دوره نخست تزئينات عموماً به خط کوفي زيبا و به شيو هاي مختلف و کتيبه هاي دوره دوم به خط جلي ثلث و انواع خطوط نوشته شده است.کتيبه هاي ايوان هاي غربي ، شمالي ، جنوب شرقي و جنوب غربي از زيبا ترين خطوط اين بناي تاريخي است که در فضا سازي ئ ايجاد عظمت در بنا نقشي به سزا دارند. طولاني ترين کتيبه ي اين آرامگاه نوشته اي در ارتفاع 3.90 متري از کف صحن است که با عرض 75 سانتي متر دور تا دور بنا چرخيده است.کتيبه ي بزرگ قرآني ديگري نيز در پاکار گنبد به رنگ سفيد در زمينه ي آبي روشن به خط ثلث نوشته شده است.

در طبقه همکف بناي گنبد سلطانيه تربت خانه قرار گرفته است که به صورت سالني مستطيل شکل و به طول 17.60 متر و عرض
7.80 متر است. در ايوان ضلع جنوبي تربت خانه ورودي سردابه اي قرار دارد که به طبقه زير زمين بنا مرتبط است.طرح معماري سردابه که محل دفن پادشاهان ايلخاني بود بسيار پيچيده و داراي فضا هاي متعدد و تو در تو است و با توجه به فقدان سابقه ي آن در معماري آرامگاهي ايران به نظر مي رسد از عقايد و آيين هاي بودايي مغولي نشئت گرفته باشد و همين امر به راز آميز بودن بنا مي افزايد . جدا از تربت خانه در محدوده ي وسيع فراگرد آرامگاه که به « ابواب البر » موسوم بود سامانه ها و فضا هاي مهم حکومتي و خدماتي مانند « بيت الحکمه » و « بيت قانون » و « دارالشفا » جاي داشتند .

هم اينک با ثبت اثر در فهرست ميراث جهاني مي توان اين اميد را داشت که با تخصيص اعتبار و بذل توجهي که شايسته ي سلطانيه باشد و با آزاد سازي پهنه هاي پيراموني تمامي عرصه ي اين سايت تاريخي به درستي گشوده و شناسايي شود.
گنبد سلطانيه به عنوان بزرگترين گنبد آجري جهان گونه اي کامل اً خاص و ابتکاري از سازه گنبد ها را با طرح جناغي ارائه مي کند که از نوع دو پوشه ي پيوسته است.
پروفسور پيرو سن پائولزي معتقد است که سيستم دو جداره ي گنبد با دو قشر مواز ي . مجزا که صرفاً با پشت بند هاي آجري بين خود به هم مربوط اند و فرم واحدي را مي سازند از خصوصيات منحصر به فرد گنبد سلطانيه به شمار مي رود و پيش از آن بي سابقه بوده است و از اين رو عقيده دارد که طرح گنبد عظيم کاتدرال « سانتاماريا دل فيوره» ( کليساي عظم مريم مقدس) در فلورانس ايتاليا که صد سال پس از گنبد سلطانيه توسط برونلسکي و گيبرتيساخته شده به تقليد از گنبد سلطانيه طرحي و اجرا شده است.

حاص سخن آن که معماران زبر دست ايرا بداعتي خارق العاده را در قرن 5 هجري با بناي گنبد مسجد جامع اصفهان آغاز کردن د و بعد از دو و نيم قرن تمامي حاصل تجربيات خود را در گنبد سلطانيه خلاصه کرده و بنايي ساختند که در تارخ معماري جهان نوعي خاص از ساختمان گنبد ها را عرضه مي کند.
گنبد سلطانيه يکي از بناهاي بي نظير ايران
بعد از احداث گنبد سلطانيه هرگز بنايي به اين اهميت و عظمت تکرار نشد و روند 250 ساله اي که از اوج اقتدار سلجوقيان آغاز شده بود در اوج شکوفايي حکومت ايلخانان به حد کمال خود رسيد و در دوران صفويه با گنبد هاي مساجد شيخ لطف الله و مسجد شاه اوج هنر و معماري ايران را نشان داد.