مصرف بالاي داروهاي سوپرمارکتي در ايران

سلامت نيوز/ مصرف دارو در ايران بالاست. بسياري از آمارها و گزارش‌ها نشان مي‌دهد که ايرانيان بيش از سه برابر ميانگين جهاني و دوبرابر ميانگين آسيايي‌ها، دارو مصرف مي‌کنند. اما با اين همه رسول ديناروند رئيس سازمان غذا و دارو معتقد است که ميانگين مصرف دارو در کشور پايين است. «به‌رغم آنچه در رسانه‌ها مطرح مي‌شود و حتي شبکه‌هاي ماهواره‌اي نيز اخيرا به آن پرداخته‌اند، مصرف انواع اقلام دارويي در کشور از ميانگين معمول نيز کمتر است، ايران بازاري کوچکتر از اين حرف‌ها دارد.» هرچند ديناروند پيش از اين هم درباره ميزان مصرف دارو در کشور در مقايسه با ساير کشورها گفته بود که «بي‌رويه و بالاتر دانستن آمار مصرف دارو در ايران نسبت به ساير کشورها درست نيست» اما نکته جديدي که در صحبت‌هاي معاون وزير بهداشت به آن اشاره شد، مصرف بالاي آنتي‌بيوتيک در کشور است. مسأله‌اي که بار ديگر نشان از غيرمنطقي بودن فرآيند تجويز و مصرف دارو در کشور دارد.

مشکلات مالي داروخانه‌هاو داروهاي بدون نسخه
در ايران سالانه بالغ بر ٤٠٠‌ميليون مراجعه نسخه‌اي به داروخانه‌ها انجام مي‌شود، اين موضوع نشان مي‌دهد که مصرف دارو در جامعه چندان هم کم نيست، اين درحالي است که بخشي از داروها هم بدون نسخه تهيه مي‌شوند. اين را عليرضا فخرآبادي مشاور رئيس سازمان غذا و دارو به «شهروند» مي‌گويد. او با بيان اين‌که ميزان تجويز دارو توسط پزشکان از ميانگين جهاني بالاتر است، دراين‌باره مي‌گويد: «آمار رسمي وزارت بهداشت مي‌گويد به‌طور متوسط تعداد داروهاي تجويز شده در هر نسخه، بيش از چهار قلم است که درحال حاضر متوسط کشوري آن به ٦/٣ قلم رسيده است. اين در حالي است که ميانگين جهاني در اين زمينه کمتر از دو قلم در هر نسخه است.»

او ادامه مي‌دهد: «اين‌که ميزان مصرف داروهاي خودسرانه در کشور چقدر است، به درستي مشخص نيست، ولي آنچه از گزارش‌هاي ميداني مي‌توان برداشت کرد، مسکن‌ها بيشترين داروهايي هستند که مردم به صورت خودسرانه مصرف مي‌کنند، علاوه‌بر مسکن‌ها، قطره‌هاي چشمي و آنتي‌بيوتيک‌ها نيز بيشترين ميزان مصرف خودسرانه را دارند. البته آنتي‌بيوتيک‌ها به علت نوع تأثير دارويي، بدترين داروهايي هستند که به اين شيوه مصرف مي‌شوند، چراکه در صورت عدم نياز بدن، اين دارو مانند سم عمل مي‌کند و ميکروب‌هاي بدن را نسبت به داروها مقاوم مي‌کند و در صورت ايجاد عفونت در بدن، ديگر آنتي‌بيوتيک در درمان بيماري موثر نيست.»
فخرآبادي تأکيد مي‌کند بسياري از مردم آنتي‌بيوتيک‌ها را بدون تجويز پزشک مصرف مي‌کنند و اين مسأله باعث شده که آنتي‌بيوتيک‌ها از پرمصرف‌ترين اقلام دارويي در کشور باشند.
او مي‌گويد: «مطابق قانون و براساس «زنجيره نظام سلامت» داروخانه‌ها نمي‌توانند دارو را بدون نسخه به بيمار تحويل دهند. اما تجربه نشان داده که با بخشنامه نمي‌توان مصرف دارو را کاهش داد، اين کار نياز به فرهنگ‌سازي دارد.»

او همچنين به مشکلات مالي داروخانه‌ها هم به‌عنوان يکي از حلقه‌هاي اصلي مصرف بالاي دارو در کشور اشاره مي‌کند و دراين‌باره مي‌گويد: «درحال حاضر چيزي در حدود ١٢‌هزار داروخانه در سطح کشور فعال هستند و سود ناخالص آنها در‌ سال بين ٨ تا ١٠‌ميليون تومان است که از نظر اقتصادي چندان موجه نيست. در کنار اين مسأله داروخانه‌ها با مشکلات ديگري هم دست به گريبان هستند. توزيع نامناسب درآمد در بين داروخانه‌ها هم يکي از مشکلات ديگر اين حوزه است. به عبارت ديگر همه داروخانه‌ها در ‌سال درآمد يک ميلياردي ندارند. براساس شواهد موجود ٥٠ داروخانه بزرگ کشور چيزي در حدود ٤٠‌درصد فروش را به خودشان اختصاص داده‌اند. با اين مشکلات نمي‌توان انتظار چنداني از داروخانه‌ها داشت.»

مصرف بالاي دارو و داروهاي سوپرمارکتي
«مصرف دارو در کشور نرم مشخصي دارد و درواقع تعداد بالاي اقلام دارويي در نسخه‌هاي پزشکان باعث شده تا آمارها از افزايش مصرف سرانه دارو حکايت داشته باشند.» اين را محمود ‌هادي‌پور کارشناس حوزه دارويي به «شهروند» مي‌گويد. او دراين‌باره توضيح مي‌دهد: «ما در کشور براي تهيه دارو محدوديت‌هايي داريم، به همين دليل هم بايد هر دارويي توسط پزشک در نسخه نوشته شود، وقتي بيماري به پزشک مراجعه مي‌کند، جدا از داروهايي که براي بيماري‌اش تجويز مي‌شود، از پزشک مي‌خواهد چند قلم داروي اضافي نيز براي او تجويز کند، اين موضوع هم بيشتر به دليل استفاده از بيمه براي تهيه دارو است، من سال‌ها در داروخانه‌ها اين مورد را در نسخه‌هاي بيماران از نزديک ديده‌ام.»

به گفته اين کارشناس دارويي وقتي مي‌توان از مصرف بالاي دارو در ايران نسبت به ساير کشورها صحبت کرد که وضع مشابه و استاندارد در توزيع دارو وجود داشته باشد.
او با بيان اين‌که در بسياري از کشورها برخي اقلام دارويي به‌راحتي در دسترس مردم است، مي‌گويد: «در بيشتر کشورها داروهايي مانند آسپرين، مسکن و ويتامين‌ها که مصرف عمومي دارند، به راحتي و بدون نسخه به مردم عرضه مي‌شود که در اصطلاح به اين اقلام دارو، داروهاي سوپرمارکتي مي‌گويند، اما در کشور ما اين‌گونه نيست.»

هادي‌پور ادامه مي‌دهد: «به همين دليل در اين کشورها مصرف و تهيه اين اقلام دارويي در آمارهاي سرانه مصرف دارو لحاظ نمي‌شود، اين درحالي است که در کشور ما يک ورق آسپرين هم در آمارها ثبت مي‌شود و به همين دليل هم گزارش‌ها از مصرف بالاي دارو در کشور حکايت دارد؛ با توجه به اين توضيحات مي‌توان نتيجه گرفت که نظر مسئولان سازمان غذا و دارو درخصوص پايين بودن سرانه مصرف دارو درست است؛ به نظر من صحبت‌هاي آقاي ديناروند هم ناظر به همين موضوع است.»

او مي‌افزايد: «اگر سياست گذاران نظام سلامت بر توزيع تمام داروها در داروخانه‌ها تأکيد دارند، بايد شرايطي را به منظور دسترسي راحت مردم به داروهاي عمومي و سوپرمارکتي فراهم کنند، چون با اين روش مشکلات دارويي در کشور ادامه خواهد داشت.»

هادي‌پور با تأکيد بر اين‌که عصر کلاسيک درمان و مصرف دارو با تحولات سريع عصر اطلاعات دستخوش تغييرات زيادي شده است، دراين‌باره مي‌گويد: «درحال حاضر که با فشار دادن يک دکمه حجم بالايي از اطلاعات در حوزه‌هاي مختلف ازجمله دارو و درمان در اختيار کاربر قرار مي‌گيرد، به همين دليل متخصصان در حوزه پزشکي نيز بايد همگام با اين تغييرات، در روند درمان و نسخه دادن به بيمار او را در استفاده از دارو راهنمايي کنند. کاري که متاسفانه به درستي در روند درمان بيماران انجام نمي‌شود.»

مصرف بالاي آنتي‌بيوتيک و کم‌کاري پزشکان و داروسازان
اين کارشناس دارويي با اشاره به صحبت‌هاي رئيس سازمان غذا و دارو درخصوص مصرف بالاي آنتي‌بيوتيک در کشور، مي‌گويد: «يکي از مشکلات اساسي در اين خصوص ارتباط بين بيمار و پزشک در نظام سلامت کشور است، وقتي هزينه نسخه و ويزيت پزشک بالاست، بيمار به دليل مشکلات مالي ترجيح مي‌دهد که به صورت خودسرانه دارو تهيه کند.»

او ادامه مي‌دهد: «هزينه ويزيت و گرفتن نسخه از پزشک در مراکز خصوصي بالاست، از طرف ديگر مراجعه و دسترسي بيمار به مراکز دولتي هم چند ساعتي از وقت بيمار را مي‌گيرد، با توجه به اين مسائل بيمار ترجيح مي‌دهد، با هزينه کمتري دارو را مستقيم از داروخانه تهيه کند.»

هادي‌پور با هشدار نسبت به مصرف بالاي آنتي‌بيوتيک‌ها در کشور مي‌گويد: «مصرف خودسرانه اين قبيل داروها باعث به وجود آمدن مشکلات درماني زيادي در آينده مي‌شود، مقاوم شدن عوامل بيماري و از بين رفتن کارآيي دارو فقط بخشي از مشکلات مصرف خودسرانه آنتي‌بيوتيک‌هاست.»

او با اشاره به دلايل مصرف بالاي آنتي‌بيوتيک در کشور مي‌گويد: «نبود شرايط بررسي و تحقيق صحيح درخصوص اين داروها، پايين بودن سطح آگاهي مردم درخصوص عوارض مصرف بيش از حد و مشاوره ندادن داروسازان و پزشکان به مردم از عوامل اصلي افزايش مصرف آنتي‌بيوتيک در کشور است.»

هادي‌پور مي‌افزايد: «نبود آزمايشگاه‌هاي مجهز براي تحقيق و بررسي درخصوص کارايي و عوارض اين داروها و مشاوره ندادن به بيماران در زمان مراجعه به داروخانه باعث مي‌شود که پزشکان چند آنتي‌بيوتيک را همزمان يا در چند نسخه براي بيمار تجويز کنند که اين کار در آينده مشکلات جدي را براي درمان بيماري‌ها در کشور به وجود مي‌آورد.»

اين کارشناس دارويي با تأکيد بر اين‌که وظيفه ساختارهاي نظام سلامت و وزارت بهداشت اين است که بايد براي کاهش مصرف آنتي‌بيوتيک‌ها برنامه داشته باشند، مي‌گويد: «وقتي ما تصميم مي‌گيريم که نظام سلامت را متحول کنيم، بايد زيرساخت‌هاي اين حوزه را توسعه دهيم؛ به عبارت ديگر تحول نظام سلامت يعني مشتري بيشتر براي دريافت خدمات درماني و اين افزايش تقاضا نياز به ايجاد زيرساخت‌ها دارد که خدمات را درحد قابل قبول و پايدار ارايه دهد.»

هادي‌پور با بيان اين‌که رفتار پزشک و داروساز در مواجهه با بيمار يکي از مشکلات بزرگ در زمينه مصرف بالاي برخي داروهاست، دراين‌باره گفت: «متاسفانه موضوع مشاوره فني به بيمار توسط داروخانه‌ها به کلي فراموش شده است و پزشکان هم به دليل مشغله زياد اطلاعات درستي را درخصوص بيماري و روند درمان به بيمار نمي‌دهند، درحالي‌که اطلاع‌رساني و آگاهي دادن به بيمار در مورد بيماري و روند درمان يکي از وظايف پزشک است و همچنين داروخانه‌ها نيز بايد در مورد مصرف داروهاي تجويز شده توسط پزشک، به بيمار اطلاعات دقيقي ارايه کنند. اين درحالي است که در بسياري از موارد بيماران با گذشت چند روزي از مصرف دارو اگر تأثير ملموسي در وضع خود احساس نکنند، مصرف دارو را قطع کرده يا داروي خود را عوض مي‌کنند، البته عکس اين موضوع هم اتفاق مي‌افتد، بسياري از مردم به محض مشاهده علايم بهبودي مصرف دارو را قطع مي‌کنند به گمان اين‌که سلامت کامل خود را به دست آورده‌اند.»

اين کارشناس دارويي در پاسخ به اين پرسش که چرا داروخانه‌ها داروهايي مانند آنتي‌بيوتيک را بدون نسخه به بيمار مي‌دهند، مي‌گويد: «قوانين حال حاضر در کشور تحويل دارو بدون نسخه پزشک را ممنوع کرده است، درحالي‌که منطقا کسي نمي‌تواند مصرف دارو را براي مردم ممنوع کند. داروخانه‌ها نيز وقتي اصرار بالاي بيمار را مي‌بينند مجبورند به درخواست او پاسخ دهند.» او مي‌افزايد: «به جاي ممنوعيت و ايجاد فضاي پليسي در حوزه دارو؛ توسعه آزمايشگاه‌ها، آموزش مردم و ملزم کردن داروخانه‌ها براي ارايه مشاوره به بيماران، بايد مورد توجه وزارت بهداشت باشد، به‌ويژه آموزش مردم، چون سطح آگاهي و سواد سلامت جامعه چندان مناسب نيست، رسانه‌ها به‌ويژه صداوسيما که با بودجه عمومي فعاليت مي‌کنند، در قبال سلامتي جامعه مسئوليت دارند.» هادي‌پور همچنين با اشاره به نظر مسئولان وزارت بهداشت درخصوص برند ژنريک آنتي‌بيوتيک‌ها مي‌گويد: «به نظر من دير يا زود بايد به اين سمت حرکت کنيم، درست است که نظام دارويي کشور ژنريک است، ولي برند ژنريک در چند‌ سال گذشته مورد توجه قرار گرفته و بسياري از توليدکنندگان دارو به اين سمت حرکت کرده‌اند، اين واقعيتي است که کيفيت داروهاي توليدي در کارخانه‌هاي مختلف با هم تفاوت دارد و به همين دليل نمي‌توان از برند شدن برخي محصولات ژنريک در کشور جلوگيري کرد، از طرف ديگر در بسياري از موارد مردم حتي نسبت به شکل ظاهري، رنگ دارو و شرکت توليد‌کننده آن حساس هستند و ترجيح مي‌دهند از دارويي مشخص استفاده کنند، اين خود نوعي برندينگ است.»

مصرف بالاي دارو و استوک انبار داروخانه‌ها
آمار مصرف دارو هر ساله در آمارنامه دارويي کشور منتشر مي‌شود، به همين دليل ابهامي درخصوص ميزان مصرف دارو در کشور وجود ندارد؛ اما آنچه باعث مي‌شود که مصرف دارو در کشور بيشتر از ميانگين جهاني عنوان شود، موجودي انبار داروخانه‌هاست. حبيب بفخم مدير يکي از داروخانه‌هاي غرب تهران با بيان اين مطلب به «شهروند» مي‌گويد: «استوک (موجودي) انبار داروخانه‌هاي در ايران بسيار بالاست و همين موضوع آمارهاي دارويي در کشور را افزايش مي‌دهد، چراکه خارج‌شدن دارو از شرکت توليد‌کننده و شرکت‌هاي پخش به معناي مصرف دارو است.»
او ادامه مي‌دهد: «بيشتر داروخانه‌ها در ايران نياز ٣ تا ٤ ماه خود را انبار مي‌کنند، چنين مسأله‌اي در کشورهاي ديگر وجود ندارد.»

بفخم در پاسخ به اين پرسش که چرا داروخانه‌ها به انبار کردن دارو تمايل دارند، درحالي‌که اين کار هزينه‌هاي زيادي را براي آنها به همراه دارد، مي‌گويد: «نبود امنيت در بازار دارويي کشور به‌ويژه در اواخر دهه ٨٠ و اوايل دهه ٩٠ باعث شد تا داروخانه‌ها هزينه‌هاي انبارکردن دارو را به نوسان قيمت دارو ترجيح دهند؛ البته تأکيد مي‌کنم که انبار دارو توسط داروخانه‌ها کار درستي نيست ولي با توجه به مشکلات مالي نمي‌توان چندان به اين کار خرده گرفت.»

اين دکتر داروساز با اشاره به نقش فرهنگ‌سازي در کاهش مصرف بالاي آنتي‌بيوتيک در کشور مي‌گويد: «تصور عامه مردم اين است که پزشک خوب داروهاي بيشتر و متنوعي را تجويز مي‌کند. درحالي که با مصرف هرچه بيشتر دارو سيستم سلامت کشور رو به بهبودي نرفته، بلکه بيماري‌ها را افزايش مي‌دهد.»
او با بيان اين‌که فرهنگ مصرف دارو در کشور نداريم، مي‌افزايد: «مردم فراموش مي‌کنند که هر دارويي که مصرف مي‌کنيم به داروي ديگري نياز دارد که عوارض آن را از بين ببرد. اما اگر بپذيريم که علت درخواست دارو از سوي بيماران ناآگاهي آنها و باورهاي غلط رايج ميان مردم است، آن وقت مي‌توان براي کاهش مصرف دارو برنامه‌ريزي کرد.»

اين کارشناس حوزه دارو با اشاره به نقش داروخانه‌ها در کاهش مصرف آنتي‌بيوتيک‌ها مي‌گويد: «واقعيت اين است که در چرخه درمان و نظام سلامت بيشترين مشاوره و آگاهي‌بخشي از سوي داروخانه‌ها به مردم داده مي‌شود، ولي اين به تنهايي کافي نيست، فرهنگ دارويي نياز به برنامه‌ريزي دارد و رسانه‌ها به‌ويژه صداوسيما در اين زمينه نقش بسيار مهمي دارند، البته در چند ‌سال گذشته مصرف خودسرانه داروهايي چون آنتي‌بيوتيک‌ها در شهرهاي بزرگي مانند تهران کاهش يافته ولي اين مشکل همچنان در شهرستان‌ها وجود دارد.»