طنز تلخ کتاب کودک و نوجوان

غرفه های کودک و نوجوان هر سال از پربازدیدترین بخش های نمایشگاه بین المللی کتاب تهران است؛ غرفه هایی که به خاطر نوع و سن مخاطبانش از پویایی ویژه ای برخوردار است؛ کودکانی که دست در دست پدران و مادران با ذوق و علاقه کتاب ها را تماشا می کنند و نوجوانانی که با اشتهایی سیری ناپذیر کتاب های مورد علاقه خود را جست وجو می کنند. همه اینها به همراه چاشنی رنگ، تصویر و موسیقی که فضای این غرفه ها را آکنده می سازد، ترکیبی جذاب و پرشور ایجاد می کند.
کتاب کودک و نوجوان اما بیرون از این فضای مسحور کننده نمایشگاهی، چندان حال و روز خوشی ندارد. سرانه پایین مطالعه، نبود تقاضای موثر در بازار، شمارگان (تیراژ) اندک، ممیزی های سخت، نظام توزیع ناکارآمد، نبود حمایت و تبلیغات موثر، کاهش قدرت رقابت کتاب در برابر بازی ها و سرگرمی های دیجیتال و ... چالش هایی است که دامن کتاب کودک و نوجوان را گرفته است.
پژوهشگر ایرنا، برای گفت وگو با مسوولان و ناشران در مورد چالش های نرم افزاری و سخت افزاری پیش روی کتاب کودک و نوجوان به نمایشگاه کتاب در مجموعه نمایشگاهی «شهر آفتاب» رفت و در غرفه های مرتبط این مهم را بررسی کرد. در ادامه، مهمترین چالش ها بر سر راه کتاب کودک و نوجوان، از زبان برخی دست اندرکاران این حوزه آمده است:

***چالش های نرم افزاری کتاب کودک
پایین بودن فرهنگ و سرانه مطالعه در کشور ما یکی از مهمترین چالش های کتاب است که موجب تضعیف سویه تقاضا و کم رونق شدن بازار کتاب می شود.
بسیاری از کودکان و نوجوانان ما کتابخوان نیستند و لذت کتابخوانی در آنها نهادینه نشده است. اگرچه آمار روشنی از سرانه مطالعه میان این نسل از جامعه وجود ندارد اما بسیاری از کارشناسان بر این باورند که سرانه شمارگان کتاب کودک و نوجوان که رقمی قابل محاسبه است، نشان می دهد در این زمینه بسیار ضعف داریم.
سخنان بسیاری از ناشران که در حوزه کودک و نوجوان فعالیت می کنند هم از واقعیت تلخ ضعف فرهنگ مطالعه میان مردم و به ویژه کم سن و سال ها حکایت دارد.
«علی امین صادقیه» مدیر انتشارات «هوپا» در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا گفت: کشور ما از نظر مطالعه در بخش کودک و نوجوان چندان غنی نیست، به این علت که خانواده های ما خیلی اهل مطالعه نیستند. امروزه مشغله های بسیار خانواده ها موجب شده آنان به سرگرم کردن کودکان با فعالیت هایی تمایل داشته باشند که به توجه و همکاری والدین نیاز نداشته باشد.
بسیاری از فعالان حوزه کتاب بر این باورند که رسانه های عمومی و نهادهای متولی فرهنگ سازی به اندازه ای که شایسته است برای گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی میان مردم به ویژه کودکان و نوجوانان تلاش نمی کنند. به گفته «امیررضا ستوده» مدیر انتشارات «پنجره»، صدا و سیما به عنوان رسانه ای فراگیر و پرمخاطب به اندازه ای که روی تبلیغ چیپس کار می کند، برای گسترش فرهنگ مطالعه کار نمی کند.
مدیر انتشارات هوپا هم بر این باور است که اگر می خواهیم 20 درصد زندگی آدم ها با کتاب مرتبط باشد، باید 20 درصد برنامه های تلویزیون هم به کتاب اختصاص پیدا کند. این در حالی است که شاید فقط یک یا 2 درصد از برنامه های تلویزیون در ارتباط با کتاب است.
به باور برخی ناشران کتاب کودک و نوجوان، نبود قدرت تشخیص کتاب خوب میان پدر و مادرهایی که برای فرزندانشان کتاب تهیه می کنند هم بر بی علاقگی کودکان و نوجوانان به کتابخوانی اثر می گذارد.
«نوشین نیل فروشان» مدیر انتشارات «زعفران»، در این زمینه، در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا گفت: بزرگترها هستند که برای بچه ها کتاب انتخاب می کنند که اگر فرهیخته باشند می توانند درست انتخاب کنند و اگر آگاه نباشند نمی توانند میان کتاب بازاری و کتاب با کیفیت انتخاب درستی داشته باشند. متاسفانه بسیاری از پدر و مادرها قدرت تشخیص کتاب های خوب را از کتاب های بد ندارند.
البته سویه دیگر کم رونقی بازار نشر، کتاب هایی هستند که تولید می شوند و به خاطر سوژه یابی و مخاطب سنجی نامناسب مولفان یا مترجمان، توانایی جذب مخاطب را ندارند.
مدیر نشر پنجره در ادامه گفت و گو با ایرنا از غفلت بسیاری از مولفان از موضوع های تازه و دست نخورده و پیشی گرفتن ترجمه از تالیف در حوزه کتاب کودک و نوجوان گفت؛ ترجمه ای که به گفته ستوده به خاطر نبود قانون حق تکثیر (کپی رایت) به انتشار کپی های بسیار بی کیفیت از اثر اولیه منجر می شود و از شاخص کیفی کتاب کودک و نوجوان می کاهد.
به گفته صادقیه نظام آموزشی در کشور ما، نویسندگان خوبی تربیت نمی کند و استعدادهای موجود در این زمینه را به خوبی پرورش نمی دهد که انتظار داشته باشیم مولفان ما در این زمینه شاهکار خلق کنند. همچنین محدودیت هایی که از سوی نهادهای نظارتی چون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر نشر کتاب اعمال می شود در کنار نبود چارچوب ها و خط قرمزهای مشخص، قدرت خلاقیت را از نویسندگان به ویژه در حوزه کودک و نوجوان می گیرد.

***چالش های سخت افزاری
حوزه نشر در کشور ما از مشکل های بسیاری به خصوص در زمینه اقتصادی رنج می برد. اقتصاد نشر در کشور ما از گردش مالی و سوددهی بالایی برخوردار نیست. برخی دست اندرکاران حوزه نشر بر این باورند که نشر کتاب در کشور ما هنوز به مرحله صنعتی شدن نرسیده است.
«ایمان نکاحی» مسوول غرفه انتشارات «شهرقلم» در نمایشگاه بین المللی کتاب، به پژوهشگر ایرنا گفت: تولید کتاب هنوز در کشور ما صنعتی نشده است تا جایی که هنوز برخی از انتشاراتی ها صحافی را به صورت دستی انجام می دهند. این در حالی است که در کشوری مانند ایتالیا مواد اولیه را وارد دستگاه های صنعتی می کنند و از طرف دیگر کتاب تحویل می گیرند. صنعتی نشدن نشر از یک طرف هزینه تولید کتاب را بالا می برد و از طرف دیگر شاخص بهداشت کتاب را برای گروه سنی کودکان که بسیار آسیب پذیرند پایین می آورد.
صنعتی نشدن نشر و کم رونقی بازار کتاب، موجب گردش مالی پایین و در نتیجه کوچک شدن حوزه نشر کتاب شده است. در این ارتباط، مدیر انتشارات هوپا در ادامه گفت وگوی خود به پژوهشگر ایرنا گفت: از آنجا که انتشار کتاب از نظر اقتصادی صرفه چندانی ایجاد نمی کند، افراد کمتری وارد این حوزه می شوند. مهمترین مساله ای که باعث می شود ناشر بدون دغدغه هزینه و تولید کند این است که بتواند تولید خود را به سرعت به فروش برساند و پول بازگشته را دوباره وارد چرخه تولید کند. اما فروش نرفتن کتاب ها بخش زیادی از سرمایه را از تولید خارج می کند و ناشر مجبور می شود اقتصاد خود را کوچکتر و کوچکتر کند.
اختصاص نیافتن حمایت یکسان نهادهای مرتبط با امر مطالعه و کتابخوانی به ناشران یا به عبارتی نبود فضای رقابتی یکسان، بسیاری از ناشران را بی انگیزه می کند.
مدیر یکی از انتشاراتی ها در حوزه نوجوانان به شرط منتشر نشدن نامش در این ارتباط به ایرنا گفت: دولت از برخی ناشران به طور ویژه حمایت می کند و فرصت رقابت را از بقیه می گیرد. به عنوان نمونه امکان برگزاری نمایشگاه کتاب در مدرسه ها فقط برای برخی ناشران خاص فراهم شده است در حالی که ناشران خصوصی و قوی بسیاری در حوزه نوجوانان وجود دارند که خواهان برگزاری نمایشگاه در مدرسه ها هستند.
گزینشی عمل کردن برخی نهادهای رسمی در انتخاب و خریداری کتاب از انتشاراتی ها، مساله ای است که بسیاری از ناشران از آن گله می کنند. ستوده در ادامه گفت و گوی خود به پژوهشگر ایرنا گفت: در بسیاری از کشورهای توسعه یافته بسیاری از شمارگان کتاب وارد کتابخانه های عمومی می شوند. این در حالی است که نهاد عمومی کتابخانه های کشور در سال های گذشته به ویژه در دولت های نهم و دهم، با هدف مشخص، کتاب های خاص را انتشاراتی های ضعیف با تیراژ بالا خریداری می کردند و از کتاب های خوب به ویژه در حوزه کودک و نوجوان غفلت کردند.
دریافت مالیات از ناشران نوپا، یکی دیگر از چالش های ناشران است. به گفته ستوده، در بسیاری از کشورها دولت از ناشران در سال های ابتدایی کارشان مالیات نمی گیرد. در ایران اما در حالی که این مساله مطرح و تصویب شده است، به شکل های مختلف از ناشران مالیات دریافت می شود. شهرداری هم بدون هیچ امتیازی از ناشران عوارض تجاری می گیرد. دولت هم نرخ تعرفه آب و برق ناشران را تجاری محاسبه می کند. این در حالی است که کار ناشران باید در زمره فعالیت فرهنگی قرار گیرد و تجاری تلقی نشود.
ضعف در نظام توزیع کارآمد از دیگر چالش های کتاب در کشور ما است که بسیاری از ناشران کودک و نوجوان ریشه کاستی های دیگر حوزه نشر را در آن جست وجو می کنند. بسیاری بر این باورند که کتاب های تولیدی به خوبی توزیع نمی شوند و به راحتی در دید و دسترس مخاطب قرار نمی گیرند.
صادقیه در این زمینه به ایرنا گفت: ارتباط میان ناشران و خانواده ها حلقه مفقوده چرخه تولید و استفاده از کتاب است. توزیع ناقص و ناکارآمد، امکان بهره برداری از کتاب را از مخاطبان و امکان سودبری را &