شیخ بهایی؛ عالمی ژرف اندیش و جامع گرا

شیخ بهایی عالم بزرگ جهان اسلام در 925 خورشیدی چشم به جهان گشود و در 10 سالگی به همراه عزالدین حسین عاملی پدر خویش و از بزرگان و علمای شام راهی ایران زادگاه پیشینیان خود شد. آنان قزوین مركز دانشمندان شیعه را برای اقامت برگزیدند و در آنجا شیخ بهایی به دلیل هوش و ذكاوت بالا، مورد توجه همگان قرار گرفت و از محضر استادانی همچون «عزالدین حسین عاملی، عبدالله بن شهاب‏الدین حسین یزدی، مولانا افضل قاینی، حكیم عماد الدین محمود، ابی الطیف مقدسی و ملا محمد باقر یزدی» بهره های فراوانی برد.
پس از آن كه شاه عباس صفوی به سلطنت رسید، پایتخت به اصفهان منتقل شد و شیخ بهایی به دلیل تبحری كه در دانش‌ فلسفه، منطق، هیات و ریاضیات داشت، در دربار ارج و قرب ویژه ای یافت. این عالم بنام، شاگردان بسیاری را آموزش داد كه هر كدام از آنها، خدمتی بزرگ به دنیای اسلام ارائه دادند و نقشی اساسی در هدایت جامعه بشری ایفا كردند، از جمله مشهورترین آنان می توان به «ملاصدرا، علامه مجلسی اول، محقق سبزواری و سید میرزا رفیع الدین محمد بن حیدر حسینی طباطبایی نائینی» اشاره كرد.
شیخ بهایی بیش از 95 كتاب، رساله و آثار برجسته به نثر و نظم تالیف كرد كه «كشكول شیخ بهایی» از مهم ترین آنها است. او علاوه بر نویسندگی، شاعری توانا بود و شعرهای فارسی وی بیشتر شامل مثنوی، غزل و رباعی می شود، در غزل به شیوه «فخرالدین عراقی» و «حافظ شیرازی»، در رباعی همچون «ابوسعید ابوالخیر» و «خواجه عبدالله انصاری» و در مثنوی به روش «مولوی» شعر می سرود، ویژگی مشترك شعرهای این شاعر، زهد و عرفان است.
این دانشمند بزرگ در عربی نیز شاعری توانمند و در ادبیات عرب دارای جایگاهی ویژه بود و شیخ بهایی در ریاضی، معماری و مهندسی نیز مهارت داشت.
«معماری مسجد امام در اصفهان، مهندسی حصار نجف، ساعت ظلی در مغرب مسجد امام در اصفهان، تقسیم آب زاینده رود در محله های این شهر، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و ساختمان گلخن گرمابه ای» از خدمت های برجسته او در این زمینه محسوب می شود.
سرانجام شیخ بهایی اندیشمند بلند آوازه در 1001 خورشیدی در اصفهان چشم از جهان فرو بست و پیكر او در كنار حرم امام رضا(ع) به خاك سپرده شد.
سوم اردبیهشت 1388 خورشیدی به مناسبت چهارصدمین سال درگذشت شیخ بهایی به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران و به پاس مقام علمی این دانشمند بزرگ؛ این روز در سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد(یونسكو) به نام این فقیه برجسته به ثبت رسید.
اكنون به مناسبت روز بزرگداشت شیخ بهایی بر گزیده ای از سخنان این عالم بنام مروری كوتاه داریم:
* آنكه اندكی احسان به تو كند، همواره سپاسگزارش باش.
* چه بسیار بخشش ها كه خطاست! و چه عنایت ها كه جنایت است!
* اگر آنكه نمی داند آرام گیرد، كشمكش به پایان می رسد.
* آنچه بودنش انگیزه شادی است، نبودنش انگیزه اندوه است.
* روزگار پند دهنده ترین ادب كنندگان است.
* آزاده چون آز ورزد، به بندگی در آید و بنده چون قناعت كند، آزاد شود.
* فرصت زود از دست می رود و دیر به دست می آید.
* با حكیمان به سبكسری منشین و با سبكسران به بردباری.
* كسی دوست تو است كه با تو راست گوید، نه آنكه سخن تو را راست شمرد.
«سیدجواد میری» عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات علوم فرهنگی به مناسبت روز بزرگداشت شیخ بهایی در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا، گفت: شیخ بهایی از جمله عالمانی به شمار می رفت كه از منطقه ای در جنوب لبنان به نام «جبل عامل» به ایران آمده بود. در آن مكان پیشوایان و شیعیان زیادی زندگی می كردند كه در بنیاد نهادن مذهب شیعه در ایران از سده هفتم هجری به بعد نقش مهمی داشتند و خاندان بهایی نیز از آن دسته بودند. او با اینكه در دربار صفوی زندگی می كرد اما بسیار زاهدانه می زیست و از قدرت خویش برای گشایش كار مردم استفاده می كرد و از تظاهر و فخرفروشی دوری می جست.
استاد جامعه شناسی و مطالعات ادیان با اشاره به آگاهی فراوان شیخ بهایی در زمینه علوم زمان، اظهار داشت: او از جمله دانشمندان جامعی محسوب می شود كه به مهم ترین علوم زمان خود اشراف داشت و همین آگاهی و وسعت علوم، نوعی جذابیت به آثار او بخشید. شیخ بهایی در ادب بی همتا بود و آثار برجسته ای به نثر و نظم پدید آورد كه افزون بر فارسی و عربی، شامل تركی نیز می شود. وی همچنین در عربی شاعری توانمند و در ادبیات عرب جایگاه ویژه ای داشت و مهمترین اثر او در نحو «الفوائد الصمدیه» است و همچنان در حوزه های علمیه تدریس می شود. یكی دیگر از جنبه های شخصیت بهاءالدین عاملی، عرفان است، برخی از عالمان فاضل آن روزگار وی را دارای مقامی والا در عرفان دانسته اند.
وی جامع ترین و شاخص ترین اثر فقهی شیخ بهایی را كتاب «جامع عباسی»، دانست و افزود: تالیف جامع عباسی به زبان فارسی، ابتكاری نو در نگارش متون فقهی برای استفاده همه مردم به شمار می رود، گردآوری این اثر به درخواست شاه عباس اول و با هدف پاسخگویی به پرسش ها و نیازهای شرعی مردم بود كه به دست شیخ بهایی صورت پذیرفت. او در پایان عمر مشغول نگارش این اثر شد و دو سال پس از مرگ وی «نظام الدین بن حسین ساوجی» از شاگردان این فقیه كار تالیف و گردآوری آن را به پایان رساند. برخی از صاحبنظران از این اثر به عنوان نخستین دوره فقه فارسی كه به صورت رساله علمیه نوشته شده است، یاد می كنند.
جواد میری در ارتباط با دوره سیاسی زندگی شیخ بهایی اظهار داشت: در زمان شاه عباس اول كشورمان عظمتی شایان یافت و از لحاظ قدرت نظامی، اقتدار سیاسی، عمران و آبادانی در شرایط مطلوبی قرار گرفت و حوزه فرهنگ و معارف دینی نیز در مسیر رشد و شكوفایی حركت كرد. شاه عباس به عالمان دینی احترام زیادی می گذاشت، به همین علت حضور شیخ بهایی در دربار صفوی جلوه خاصی به سلطنت وی بخشید، ترویج فرهنگ و معارف مذهب تشیع با روش های علمی و عملی در دوره صفوی به اوج خود رسید و احترام و اعتقادی كه شاه عباس اول به شیخ بهایی داشت، سبب شد تا تمامی درخواست های وی كه به طور یقین تقاضاهای دینی و در حمایت از ستم دیدگان بود، مورد پذیرش واقع شود. با نگاه به زندگی سیاسی این فقیه می توان دریافت كه اصل امر به معروف و نهی از منكر از مهمترین دلیل های وی در ارتباط و معاشرت با حاكمان وقت بود. او به قصد احیای این فرضیه در دستگاه سلطنت صفویان حضور یافت تا از امكانات آن برای گسترش احكام دین و معارف شیعی استفاده كند و تا جایی كه امكان داشت از فساد و ظلم جلوگیری به عمل آورد.
استاد جامعه شناسی و مطالعات ادیان با اشاره به سفرهای شیخ بهایی یادآور شد: وی سفرهای زیادی به كشورهای عراق، حجاز، شام، مصر و لبنان داشته است اما درباره علت آن ها و تاریخ این سفرها اطلاع زیادی در دست نیست، نظریه های مختلفی در این زمینه وجود دارد، تعدادی از نویسندگان كه شرح حال شیخ بهایی را نوشته اند، انگیزه سفرهای او را علاقه مندی به سیر و سیاحت می دانند و برخی اختلاف دیدگاه های این عالم با مكتب های فلسفی را در حوزه اصفهان دلیل این امر عنوان می كنند، گروهی نیز دلزدگی از منصب های دنیایی را عامل این سفرها معرفی كرده اند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات علوم فرهنگی در پایان گفت: شیخ بهایی در تمامی علوم به جامعیت خاصی رسیده و در نظم و نثر از توانایی های ادبی بالایی برخوردار بود. شعرها و داستان های به یادگار مانده از این عارف دانشمند همچون حكایت های «كشكول شیخ بهایی، نان و حلوا و گربه و موش» همگی نشان از ذكاوت و توانمندی او دارد.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9117**2002