فلسفه مرگ و دلیل ترس از آن

چرا همراه نمی خواهیم مرگ بپذیریم و با شنیدن مرگ و رویداد همیشگی مرگ از آن می ترسیم ؟

از روزی که انسان پا به جهان گذاشته همواره با مرگ برخورد داشته و آن را در همه پدیده های هستی مشاهده کرده ولی نتوانسته آن را بپذیرد، چرا؟

ما در طول زندگی خود بسیاری از حقایق جهان پیرامون را شخصاً تجربه می کنیم، مثل: نوازش ها و لذت  آن، خوردن، مطالعه و بسیاری موارد دیگر که کاملاً قابل لمس و درک است. اما بخشی از موارد را با دیدن یا شنیدن در پیرامونمان یاد گرفته ایم. خطر برق گرفتگی و تبعات آن یکی از این موارد است که اگر خودمان مستقیم با آن برخورد نداشته ایم ولی با دیدن افراد مبتلا، به خطر و مشکلات بعدی آن کاملاً آگاه و روشن هستیم. بُعد دیگری از واقعیات در جهان هستند که ما براساس ظن و گمان راجع به آن فکر می کنیم ولی هیچ اطلاع ملموس و دقیق شخصی از آن نداریم، مثل زندگی قبل و بعد از این جهان و مهمتر از این موارد؛ “مرگ”. اگرچه روزانه بارها و بارها در حیوانات، انسان ها، طبیعت و حتی جمادات، مرگ و تغییر و تحول را مشاهده می کنیم ولی باز این مسئله اسرارآمیزترین سئوال هستی است که در مواجهه با آن حتی زنان و مردان شیردل نیز پشتشان به لرزه درمی آید و غیر از موارد نادری در جهان، همه حتی از نام آن بیمناکند. در نوشتارحاضر به چرایی این موضوع می پردازیم؛

1 – هرچقدر شناخت موجود انسانی از مسئله ای بیشتر باشد ترس او کمتر خواهد بود. آموزش شنا او را با آب آشتی داده، اطلاع از کار هواپیما استفاده از این تکنولوژی را دلپذیرتر می کند. دیدن اشیاء و محیط در روشنایی، ماندن در آن محل در هنگام تاریکی را راحت تر خواهد ساخت و… چون هیچ اطلاعی از چند و چون مرگ و مراحل بعد از آن نداریم و موضوع به این مهمی همواره در تاریکی تقریباً مطلقی است انسان نتوانسته آن را بپذیرد و پیشرفت علم و عمر آدمی در کره خاکی حتی ذره ای از وحشت آن کم نکرده، گفته ها در مورد آن از سوی حتی متفکرین، بیشتر تمثیل و ظن و گمانه زنی است. هرچه راز و رمز و نقاط تاریک موضوع بیشتر باشد، وهم آن بیشتر خواهد بود حتی اگر این قضیه حقیقتی صرف و همه گیر باشد.

2 – تنازع بقا خصوصیتی مشترک در همه موجودات زنده است. حتی یک نوزاد چند روزه با احساس خطر، فریاد می زند. یک گیاه در صورت توانایی خود را جمع می کند و حیوانات حالت تدافعی گرفته یا فرار می کنند.بزرگترین خطر بقا، مرگ است. بنابراین طبیعی است که موجودی متفکر به نام بشر در طول تاریخ همواره به دنبال راه های گریز و فرار و یا حداقل به تعویق انداختن آن باشد. افسانه های بی شماری مانند کیمیاگری و دستیابی به جادوگری برای ابدی شدن در این راستا میل و عشق بشر به ماندگاری را نشان می دهد. حتی یکی از دلایل مهم تولید مثل و یا سعی آدمیان برای انجام کارهای ماندگار و عجیب و بزرگ مثل نقاشی های معروف، قطعه های موسیقی و حتی در بعد منفی؛ جنگ افروزی ها، دزدی ها  و کشتارهای وسیع، ریشه در همین میل و آرزو برای بجا ماندن حتی یک اسم و یابود دارد.

3 – در همه موجودات زنده استفاده از امکانات در حد نیاز همان زمان و مکان است. گربه ای که گرسنه است در حد سیری از غذا استفاده می کند و از محل دور می شود. بعضی از حیوانات به اندازه یک فصل سرما برای خود توشه جمع می کنند. هنگامی که فرزندشان به مرحله استقلال می رسد با آزار و بی اعتنایی، او را از خود دور می کنند و به قول معروف “بال پروازی” می شوند برای رفتن فرزند و مستقل شدنش.

در موجود انسانی وابستگی و میل به تجمیع، خودخواهی و افزون طلبی سیری ناپذیر، او را منحصر به فرد ساخته و حتی با بالا رفتن سن اگر این میل کنترل نشود نه تنها کمتر نمی شود بلکه اضافه خواهی و جمع کردن، به او لذت بیشتر و حتی “احساس امنیت” می دهد. در مورد فرزند حاضر نیست استقلال او را بپذیرد و تنها بر پایه خودخواهی با تمارض، دادن احساس گناه، نفرین، وابسته نگه داشتن او و راه های مختلف دیگر، حتی بعد از مرگ نیز فرزند را در بند خود نگه می دارد. با این تعاریف و علاقه لجام گسیخته به دنیا پذیرش مرگ برایش نه تنها قابل قبول نخواهد بود بلکه حتی یاد آن باعث وحشت و ناامیدی می گردد.

4 – تربیت مذهبی غلط اغلب براساس دادن احساس گناه و ترس از خداوند و عذاب الهی، پدیده مرگ را بیش از پیش ترسناک ساخته. از همان اوان خردسالی برای کنترل راحت تر کودک او را از پروردگار می ترسانیم. برای کنترل های اجتماعی و اعمال مقبولیت فقر و عذاب و محدودیت ها آن را جهنمی در دنیا برای پاکی روح انسان ها برای آمادگی او به رسیدن به بهشت موعود قلمداد می کنیم. این آموزه ها را در تبلیغات مسیحیت بسیار مشاهده می کنیم. وحشت از جهان پر از خشونت بعدی و مراحل سخت و پیچیده آن از دیگر علل ترسناک بودن مرگ است.

5 – نگاه به زندگی اطرافیان و خود ما این واقعیت را نشان می دهد که ثمره اغلب زندگی ها بعد از سالیان و دهه های گذشته شده “مزرعه سوخته ای” است که افراد پشت سر می گذارند. نارضایتی از گذران عمر، هدر دادن روزها و سال ها، از دست دادن فرصت ها، زندگی ناخواسته، سرنوشت های وابسته به جوامع عقب  نگه داشته شده، آرزوهای به دل مانده و در یک کلام “زندگی نکردن ها” و حتی بد زندگی کردن و کارنامه های نه چندان زیبا درحق خود، دیگران و خدا عامل دیگری در عدم آمادگی انسان برای پذیرش آخرین واقعیت انکارناپذیر جهان خاکی است. نگارنده در کوچه پس کوچه  یافتن راهی برای قبول راحت تر این ماجرا به نکات زیر دست یافته است:

1 – برخلاف تربیت و فطرت بشری در جمع آوری امکانات و دلبستگی مفرط به داشته های مادی و معنوی اگر فرد بتواند از ابتدای حرکت به سمت علایق یعنی از همان اوان جوانی با تدبیر و تلاش،این وابستگی را کنترل کند و از امکانات و علایق در راه رشد و خوشبختی استفاده کند، یعنی در صورت کنترل احساس نیاز به انباشت و رقابت بر سر آن شاید بتوان با مرگ از در آشتی درآمد. به نظر می رسد تأکید کتب آسمانی بر “بخشش” آنچه دوستش داریم به دیگران، حکایت از این فرآیند عدم وابستگی داشته باشد. در برخی مکاتب اخلاقی نیز شرط ورود به جمع، “رهاسازی” تمام آنچه به آن سخت دل بسته ایم عنوان شده است.

2 – “زندگی کردن” به معنای واقعی کلمه و به تأخیر نینداختن انجام آرزوهای بجا و معقول، داشتن هدف در زندگی، تصمیماتی که سال ها به تأخیر می افتند، یعنی ریسک پذیری و داشتن زندگی فعال، بجا گذاشتن خاطره خوش از خویش در نزد دیگران، یعنی مهربانی مناسب و کافی و رفتار دلجویانه با اطرافیان فامیل و در یک جمله آنچه آرزویش را داریم یعنی تبدیل همه آرزوها به عمل و داشتن هدف های منسجم، شاید بتواند پیری و پذیرش بهتری برای پایان زندگی را رقم بزند. زندگی کامل و انجام به موقع مراحل به انسان کمک می کند مراحل پایانی را نیز با نرمش و روال مناسب تری طی کند.

3 – یکی از دلایل ترس از مرگ، ترس از اعمال خود و نارضایتی از عمل فردی است. انجام کارهای نوعدوستانه و انجام تکالیف شخصی در قبال خود، جامعه و خداوند طبق آیین و اعتقادات و شریعت می تواند احساس بالندگی و آرامش را در فرد دامن بزند و حداقل فرد از خود و افعالش در مقام پاسخگویی رضایت نسبی داشته باشد. رضایت نسبی در تقسیم خوشبختی با نیازمندان و اشاعه مهربانی و محبت است. تمام ادیان الهی و غیر الهی و مکاتب اخلاقی بر ضرورت رفتارهای انسانی حتی در موقع خشم و قدرت، بخشش دیگران و انعام و اطعام نیازمندان و دریک جمله آنچه بر خود می پسندی برای دیگران هم بپسند و عبادات الهی تأکید دارند. تمامی این فرآیند نه نیاز خداوند به انسان برای حل مشکلات دیگران است و نه نیاز او به پرستش انسان. شاید این تذکرات راه انسان را به سوی رشد و تعالی قطع ارتباط راحت تر از جهان فراهم سازد.

4 – بازگشت به دین و باور داشتن جهانی دیگر، یکی از اساسی ترین راه های رسیدن به آرامش درخصوص مرگ است. در طول تاریخ، عرفان ادیان مختلف کمک بزرگی به مردم در راه ایجاد نگاهی عاشقانه و امیدوارانه به این اتفاق پر رمز و راز داشته و دارند. اصولاً عرفان در همه انواع درست خود نگاهی آمیخته با صلح با خدا، خود و جهان هستی دارد و پایه آن نه براساس تفکر بلکه تنها و تنها عشق است و راه های میان بری دراختیار سالک قرارمی دهد تا با نظربازی به خداوند برسد و طعم واقعی وابستگی به عشق مطلق و رهایی از همه بندهای مادی را بچشد و نگاهی عاشقانه و سراسر امید به خداوند دارد مانند عارف بزرگ جهان حضرت علی (ع) که فرمودند: “من خداوند را برای وصال بهشت و برای دوری از آتش عبادت نمی کنم.” این یعنی نهایت عشق، بندگی و آزادگی.

به نظر می رسد یکی از راه های تسهیل و برطرف شدن ترس انسان بخصوص در عصر تکنولوژی و تنهاتر شدن بشر قرون معاصر، از نیستی و نهلیسم و رشد پوچ گرایی حرکت به سوی نگاه عارفانه به جهان و خداوند باشد. نگاهی آمیخته با عشق که جهان را در عین کثرتی که به اوج خود رسیده در عین وحدت می بیند، وحدتی که منشأ همه پدیده های مادی و معنوی برگرفته از آن نور مطلق و پر حرارت است. دراین حالت فرد نه تنها خود را تنها و مضطرب نمی بیند بلکه حاصلی است از عشق و نور و اتحاد که مرگ را نه پایان همه خوشی ها  بلکه سرآغاز وصال و رسیدن به حیات ابدی می بیند.

5 – و در نهایت ما هیچ راهی به غیر از وصل به خداوند و گردن نهادن به عشق و امیدواری به او نداریم. شاید سالها به دنبال امتحان راه های دیگر باشیم و شاید گفته شود که هیچ چیزی بر ما آشکار نیست و دلیل بر وجود جهان آخرت نداریم. همه اینها درست، آخرت و حقیقت هستی بر ما پوشیده و جزء اسرار غیب است. ولی آنچه مشخص است وظیفه ما عشق به پدیده های طبیعی که آفریده اوست می باشد. شاید حس عشق الهی به شکل مستقیم ممکن نباشد چون موجودی قابل لمس نیست تا او را درک کنیم، و بی نهایت در موجود محدودی چون انسان نمی گنجد. عشق به پدیده های الهی همان عشق به معبود است که راه ما را در پذیرش انقطاع دائم از این جهان با معنا می سازد و به حیات مادی ما رنگ و رویی معنوی، عاشقانه و آرام می دهد.

مطالب مرتبط

ویدیو مرتبط :
دلیل ترس از ایران