ایرانسرا/ سازه‌های آبی باستانی شهر شوشتر

برترین ها/ سازه‌های آبی شوشتر در شهر جزیره‌ای شوشتر و در استان خوزستان قرار دارد. این سیستم آبیاری قدمتی به درازای تاریخ ایران دارد که همچنان پابرجا و مورد توجه است.
سازه‌های آبی شوشتر از بزرگ‌ترین مجموعه‌های صنعتی شناخته شده در عصر پیش از انقلاب صنعتی در جهان ‏است و از سوی سازمان یونسکو «شاهکار نبوغ و خلاقیت» نامیده شده است. این سازه ‏کانالی انحرافی در رود کارون دارد که در عهد باستان با هدف ایجاد خندقی بزرگ دورتادور شهر شوشتر ‏و برای جلوگیری از تاخت‌وتاز مهاجمان حفر شده بود. در عهد باستان روی این خندق چندین پل و دروازه وجود ‏داشت که به درون شهر شوشتر راه پیدا می‌کرد که رفت‌وآمدها برای جلوگیری از ورود غریبه‌ها و دشمنان به درون شهر کنترل می‌شد.‏

شهر شوشتر در عهد باستان کانال‌های زیرزمینی بسیاری داشت که قنات نامیده می‌شدند. از مجرای این ‏قنات‌ها کانال اصلی سازه شوشتر با آب‌انبار خانه‌ها, عمارت‌ها و آسیاب‌های آبی پیوند می‌خورد. در واقع این ‏تونل‌های زیرزمینی آب موردنیاز برای مصارف خانگی و آبیاری مزارع شهر را تامین می‌کردند و در زمان بروز ‏جنگ‌ها نیز با بسته شدن دروازه‌های اصلی شهر، این تونل‌ها وظیفه ذخیره‌سازی و تامین آب شهر را بر عهده داشتند. اگرچه سازه آبی پیچیده و پر ابهت شوشتر در قرن نوزدهم رفته‌رفته تخریب شد، اما هنوز هم ‏می‌توان نشانه‌هایی از وجود قنات‌ را در سرداب‌‌های برخی از خانه‌های این شهر یافت.‏
با این‌که تاریخچه ساخت سازه آبی شوشتر به دوران هخامنشی می‌رسد، اما اغلب برنامه‌های نوسازی و ‏توسعه این بنا در قرن سوم میلادی و در عهد ساسانیان اجرا شده است. کارگرانی که این مجموعه سترگ را ‏بنا کرده‌اند، سربازهای رومی بوده‌اند که پس از شکست والرین، امپراتور روم، از شاپور یکم شاهنشاه ‏ساسانی به اسارت درآمدند. طبق نقل تاریخ، فرمانروای ساسانی دستور داد با نیروی کار سربازان اسیر ‏رومی، سازه آبیاری عظیمی با یک آبراهه و دو بند بنا شود تا با استفاده از آن، جریان آب این دیار ‏کنترل شود.

کانال گرگر (‏Gargar‏) در یک نقطه از رود کارون جدا می‌شود و ۵۰ کیلومتر پایین‌تر دوباره به این رود ‏می‌پیوندد که این انشعاب جزیره میان‌آب یا بهشت را ایجاد کرده است. شهر شوشتر در قسمت شمال ‏کانال گرگر قرار دارد؛ سایر بخش‌های این کانال در گذشته برای زراعت و پرورش باغ‌های میوه استفاده می‌شد. بند قیصر در پایین دست رود کارون بنا شده است و ۵۰۰ متر ارتفاع دارد. در دوران رونق سازه آبی شوشتر، این بند رکن اصلی سیستم نگاه‌داشت ‏آب و هدایت آن به کانال‌های آبیاری منطقه بود. سد کوچک دیگری به نام بند میزان در قسمت شمال ‏رود کارون بنا شده است که جریان آب را به درون کانال گرگر هدایت می‌کند. بر مبنای متون تاریخی ‏بر جای‌ مانده سازه آبی عظیم و پیچیده شوشتر در سه تا هفت سال بنا شده است.‏
اما جذاب‌ترین بخش سازه شوشتر که بیش از سایر قسمت‌ها مورد استقبال گردشگران قرار می‌گیرد، صخره‌های ‏تماشایی هستند که از روی آن‌ها آب به آبگیر پایین‌دست جاری می‌شود. پس‌ از عبور از این قسمت، آب به ‏دشت‌های جنوبی شهر شوشتر وارد می‌شود و به کشاورزی و باغبانی منطقه در زمین‌هایی به وسعت چهل‌هزار ‏هکتار رونق می‌بخشد. سازه باستانی شوشتر به مدت هزاران سال نیاز آب این منطقه از ایران‌زمین را تامین ‏می‌کرد و تا چند دهه پیش هم مورد استفاده قرار می‌گرفت تا این‌که رفته‌رفته احتیاج به تعمیر پیدا کرد و ‏سرانجام به حال خود رها شد.
طبق گزارش وبلاگ ‏Historical Iranian sites and people‏ «حدود چهل آسیاب آبی در محوطه ‏اصلی آبشارهای این سازه بنا شده بودند که هم‌اکنون بسیاری از آن‌ها بر اثر گذشت زمان و عدم توجه و ‏نگهداری مناسب تخریب شده‌اند». با این‌وجود، در دوران معاصر تلاش‌هایی برای احیای مجدد این سازه و ‏استفاده از آن‌ها انجام گرفته است. در سال ۱۳۱۱ شمسی (۱۹۳۳) کارخانه برقی در قسمت شمالی سازه برای تولید برق از نیروی سد تاسیس شد و در سال ۱۳۳۳ شمسی (۱۹۵۵) یک کارخانه یخ‌سازی هم در قسمت غرب سازه احداث ‏شد.‏

وبلاگ نامبرده در ادامه می‌نویسد:
«امروزه چندین سد جدید، مطابق با استانداردهای روز دنیا، جایگزین این سازه باستانی در شهر شوشتر شده‌اند. سدهای کنونی همچون سازه باستانی شوشتر نیاز ‏منطقه را به هدایت رود کارون و ذخیره‌سازی آب آن برای آبیاری کشتزارها و تولید برق به‌خوبی برآورده ‏می‌کنند.»‏



با کانال تلگرامی «آخرین خبر» همراه شوید

منبع: برترین ها