مروری بر امام علی(ع)و نهج البلاغه از نگاه استاد جعفری

تبیان/ مقدمه این مقاله در دو بخش تنظیم شده است بخش اوّل توضیحاتی بر اول کتاب ترجمه و شرح نهج البلاغه استاد علامه جعفری(ره)است و بخش دوّم در خصوص دیدگاه ایشان دربارهء امام علی(ع)است.

بخش اول:

مجلدات کتاب ترجمه و شرح نهج البلاغه از سال 1357 تا امروز 26 جلد آن به تدریج توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر گردیده است و البته هنوز به پایان نرسیده است در اینجا به طور گذرا به نکاتی چند دربارهء این کتاب می پردازیم:

1-ترجمه بسیار خوب و دقیق با توجه به توانایی بسیار بالای ایشان به زبان مبدأ و مقصد یعنی عربی و فارسی،قابل استفادهء فراوان است:اگر چه همواره ترجمهء تحت اللفظی و کلمه به کلمه نیست ولی با تقید به متن،خواننده را به سهولت محتوای مطلب می رساند و این به کمک بکارگیری و رمزگشایی های استاد از متن بوسیلهء کلمات ایضاحی است.

2-ایشان اصولا شخصیتی جامع الاطراف بود و همین امر نکته بسیار حساس و مهمی در شکل گیری همه دیدگاههای ایشان و از جمله دریافت ایشان از نهج البلاغه بود.دلیل آن اهمیت این است که همواره رویکردهای یکجانبه به متون اسلامی همچون قرآن کریم و حدیث نبوی و ولوی،این خصوصیت را داشته است که نتیجه هم مانند رویکرد،یکجانبه بوده است. همانطور که در تاریخ تفسیر متون اسلامی مشاهده می کنیم گاهی نگاه و درک مفسر از متن به دلیل شکل گیری ذهن او بر اساس مباحث ادبی تفسیری ادبی را از قران و یا سنت به ارمغان آورده است و همینطور است در عرصه های دیگر همچون فقه، حکمت،عرفان،کلام و... در عین آنکه از میان این تفاسیر در موارد زیادی کارهای بسیار بزرگی سر بر آورده است که حتی در قالب زمان و مکان خود محصور نشده و به عنوان کارهایی ماندگار همچنان رفع عطش از کام تشنهء مستفیدان می کنند. لیکن تفسیر و پرده برداری جامع الاطراف که بتواند دیدگاهی همه جانه را از متن ارائه دهد در موارد بسیار نادری اتفاق افتاده است. چرا که چنین کاری نیاز به فردی دارد که خود در زمینه های مختلف پیش گفته، متبحر و صاحبنظر باشد.
وی در مقام فقیهی توانا و صاحبنظر همواره سعی می کرد که مواجهه اش با متن به نحوی باشد که شرایط زمانی،مکانی،قراین لفظی و غیر لفظی و از همه مهمتر درک موقعیت مخاطبان و معنایی که از کلام حضرت،در ذهن آنها نقش می بندد که اصطلاحا آنرا ظهور لفظ در معنا می گویند،مورد توجه باشد
یکی از این نوادر، تفسیر المیزان از علامه طباطبائی(ره) بود که نقطهء عطفی در میان تفاسیر قرآن در جهان اسلام به حساب می آید. پس از آن، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه استاد علامه جعفری(ره) بود که در میان شروح نهج البلاغه از این امتیاز برخوردار شد. اگر چه ایشان در این تفسیر، زیبائیهای لفظی، لغوی و ادبی نهج البلاغه را تبیین و توضیح می دهند و همواره بر آن تأکید دارند لیکن این هرگز مانع از توجه عمیق و موشکافی نسبت به معنای نهج البلاغه نبوده است.

وی در مقام فقیهی توانا و صاحبنظر همواره سعی می کرد که مواجهه اش با متن به نحوی باشد که شرایط زمانی،مکانی،قراین لفظی و غیر لفظی و از همه مهمتر درک موقعیت مخاطبان و معنایی که از کلام حضرت،در ذهن آنها نقش می بندد که اصطلاحا آنرا ظهور لفظ در معنا می گویند،مورد توجه باشد.

افزون بر این توجه به سند سخنان حضرت و اثبات موثق بودن آنها از جملهء این تلاشهای فقیهانهء اوست(1) اما در کنار اینها نمی توان از نگاه دقیق و عمیق وی نسبت به فرمایشات حضرت براحتی گذشت.او به خوبی 3 سید محسن میری(حسینی) می دانست که در ورای ظواهر متن،عمقی وجود دارد که غواص را در خود فرو می برد که دستاوردش همانا بی خودی عارفانه و حیرت در عظمت سخن و صاحب سخن خواهد بود و اگر کلامی با گویندهء این سخن،امام علی(ع)داشته باشد همانند سخن برادران یوسف خواهد بود که به او که عزیز مصر گردیده بود با اظهار عجز و خضوع گفتند:

٘ ٘ای عزیز،ما و خاندان ما را گزند و پریشانی رسیده است و سرمایه ای ناچیز آورده ایم.

ما را پیمانهء تمام بخش و بر ما صدقه ده که خداوند صدقه دهندگان را دوست دارد ٘ ٘.(سورهء یوسف آیهء 88)

استاد معتقد بود که در فهم کلام شخصیتی چون امیر المؤمنین علی (ع)چاره ای جز بهره مندی از کلام الهی و نیز فرمایشات پیامبر اکرم(ص)در مورد علی(ع) و نیز امام علی(ع)دربارهء خود و پس از آن،تقرب به مقام طهارت و قدس توسط فردی که خواهان درک نسبت به کلام اوست نمی باشد.

استاد،امام علی(ع)را بسیار فراتر از افراد عادی و بر جسته می دانست که با مشاهدات برخی رفتارهای آنان و توجه به برخی دیدگاههایشان،بتوان نسبت به آنها شناسایی قابل توجهی پیدا کرد.(توضیح بیشتر در مورد شخصیت امام علی(ع)از دیدگاه استاد در بخش دوم همین مقاله خواهد آمد.)
یکی از این نوادر، تفسیر المیزان از علامه طباطبائی(ره) بود که نقطهء عطفی در میان تفاسیر قرآن در جهان اسلام به حساب می آید. پس از آن، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه استاد علامه جعفری(ره) بود که در میان شروح نهج البلاغه از این امتیاز برخوردار شد. اگر چه ایشان در این تفسیر، زیبائیهای لفظی، لغوی و ادبی نهج البلاغه را تبیین و توضیح می دهند و همواره بر آن تأکید دارند لیکن این هرگز مانع از توجه عمیق و موشکافی نسبت به معنای نهج البلاغه نبوده است

3-بررسی و تحلیل ارزشمند استاد از ابعاد فلسفی، عرفانی،کلامی،حقوقی و فلسفه حقوقی، جامعه شناختی،پرورشی،سیاسی و فلسفهء سیاسی،بر اهمیت و ارزش این شرح افزودته است که بررسی آنها را به فرصتی فراخ تر وا می گذاریم.

4- نکته بسیار مهم دیگری که در آثار ایشان بطور عموم و در نهج البلاغه بطور خاص،خود را نشان می دهد،معطوف بودن عمدهء مطالب به دغدغه ها و چالشهای حیاتی انسان معاصر است. همانطور که می دانیم، مدرنیسم و تجدد، در راستای تعارض و غلبه و محو فرهنگ و سنت قرون میانهء اروپا با تبلیغات سرسام آور و جذاب خود و تأکید بر نقاط ضعف کلیسا و مسیحیت سنتی تحقق مدینهء فاضله ای را داده بود که دل و هوش همه خلق را ربوده بود. چندانکه ایشان تمام گمشده ها و مطلوبهای نایافتهء خود را در آن جستجو می کردند اما دیری نپایید که با تحقق دورهء جدید و بسط فرهنگ مدرن در جوامع انسانی کاستی ها و نارسایی ها و خلأهای فراوانی در به فعلیت رسانیدن امیدها و دلبستگیهای انسان آشکار گردید که موجب پیدایش بحرانی بزرگ برای انسان گردید و نا امیدی، سرخوردگی، احساس بی هویتی و بی خانمانی از علائم این بحران بود بر این اساس تلاش بسیار زیادی توسط متفکران مغرب زمین جهت مهار و علاج این بحران بکار گرفته شد. و همچنان ادامه دارد فرهنگ تجدید گرایی و تبدیل شدن آن به بحران و سپس پاسخ های به آن در غرب به دلیل گسترش ارتباطات به سرزمین ما نیز نفوذ کرد و تأثیرات خود را داشت و سدهء اخیر تاریخ ایران،شاهد چالشهای فراوان بین سنت گرایان مسلمان از طرفی و منادیان نوگرایی،نودینی و ماده گرایی و ... بوده است.

در این میان،متفکران معدودی که ضمن درک دورهء معاصر و بحران آن، فرهنگ اسلامی را در این مواجهه توانمند می یافتند با توجه به چالشهای موجود،جد و جهد فکری و فرهنگی فراوانی نمودند.در این میان استاد علامه نیز با بصیرتی که نسبت به دورهء جدید و فرهنگ گسترده و متنوع آن یافت،دیدگاههای دینی خود را با عطف توجه چالشهای معاصر عرضه کرد و این تلاش مقرون،توفیق بود.

آگاهی عمیق و گستردهء ایشان از وضعیت و شرایطی فرهنگی و تاریخی دوران ما قبل تجدد(قرون وسطی).پیدایش دورهء نوزایی(رنسانس)و تحقق آموزه های اجتماعی و فرهنگی این دوره، پیدایش بحران و راه حل های مختلف برای حل آنها، سبب شد که استاد موقعیت فعلی انسان معاصر بحران زده را به خوبی تشخیص دهد و دیدگاههای دینی را با توجه به موقعیت مذکور ارائه دهد.

ترجمه و تفسیر ایشان از نهج البلاغه، بخوبی نشانگر چنین امری است. مباحث متعدد و مربوط به این امر در عموم نوشته های ایشان و بخصوص در مجلدات مختلف ترجمه و تفسیر نهج البلاغه ایشان به خوبی نشانگر این امر است.

بخش دوّم:

استاد راههایی که از طریق آنها با شخصیت بزرگ و پیچیده امام علی(ع)آشنا می کند عبارت از:1-معرفی علی(ع) توسط خداوند 2-توسط رسول گرامی اسلام 3-توسط خود امیر المؤمنین 4-توسط تقرب تخلّق به اخلاف و صفات علی(ع)از سوی جویندهء معرفت که در جلد 1 کتاب شرح و تفسیر نهج البلاغه کتاب دربارهء این راهها مطالب ارزنده ای آمده است(ج 1 ص 165 تا پایان کتاب)که در این مقاله به دلیل رعایت اختصار، دربارهء راه چهارم توضیحاتی ارائه می گردد.

تصویر استاد از شخصیت امام علی(ع)

استاد بر اساس مقدمات انسان شناختی و روانشناختی ای که دربارهء شخصتی علی(ع)بیان می کند به خوبی دلایل صعوبت و پیچیدگی وصول و تقرب به آن حضرت را ارائه می دهد.که به برخی از آنها اشاره می شود.

1.در مواردی که فرد جویای شناسایی می خواهد به شخصیت بزرگی علم و آگاهی پیدا کند تا عناصر و فعالتی های روحی آن شخصیت را در &#