ضرورت نگاه منطقی و علمی به آسیب های اجتماعی پرونده «ستایش»

قتل فجیع «ستایش قریشی» كودك مهاجر افغان در بیست و یكم فروردین ماه امسال به دست نوجوانی در منطقه «خیرآباد ورامین» رخدادی بود كه عواطف و احساسات عمومی را خراشید و حساسیت ها و بحث های گوناگونی را به دنبال آورد. در پی این اتفاق، كاربران شبكه های اجتماعی و فضای مجازی با ایجاد هشتك و صفحه هایی با نام «ستایش قریشی»، «من ستایش هستم» و... به نحوی به مرگ این كودك افغان واكنش نشان دادند. به این ترتیب قتل ستایش به یك بمب خبری در رسانه های گوناگون تبدیل شد.
در این میان، سن پایین قاتل، كودك بودن مقتول و ملیت وی سبب خاص شدن رخداد و با واكنش ویژه جامعه، رسانه ها، كارشناسان و آسیب شناسان روبرو شد. در همین پیوند، دیروز در دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نشستی با عنوان آسیب‌های اجتماعی ستایش برگزار و به بررسی برخی از جزییات پرونده قتل ستایش و راهكارهای عملی برای پیشگیری از اینگونه رخدادهای تلخ پرداخت شد. در این نشست، «مهدی منتظرقائم» مدیر گروه علوم ارتباطات دانشگاه تهران و «سهیلا صادقی» از مدرسان گروه جامعه ‌شناسی این دانشگاه ، درباره اهمیت بازنمایی رسانه ای آسیب های اجتماعی و راهكارهای مدیریت این آسیب ها سخنرانی كردند.
به باور این صاحبنظران، آسیب های اجتماعی نمودهای فراوانی در جامعه دارد و روز به روز می تواند عمیق تر و پیچیده تر شود. از این رو وقت آن رسیده است كه رسانه ها، كارشناسان و مسوولان، برخوردهای موقت، احساسی و سطحی با جرایم و آسیب ها را كنار بگذارند و با توجه بیشتر به بسترهای آسیب های اجتماعی، به فكر راهكارهای كارشناسی و واقعی باشند.

*** منتظرقائم و تاكید بر اهمیت نگاه واقع بینانه به آسیب های اجتماعی و تحلیل آن
نخستین سخنران نشست دیروز، منتظرقائم بود. وی در ابتدا به تحلیل رسانه‌ ای پرونده قتل ستایش پرداخت و گفت: تجزیه و تحلیل واقع بینانه آسیب‌ های اجتماعی، هر پژوهشگری را به این واقعیت رهنمون می كند كه حوزه آسیب‌های اجتماعی بسیار گسترده و وسیع است. در این میان بنا به دلایل گوناگون رسانه‌ ها در زمینه حوادث اجتماعی و به ویژه آسیب هایی مانند قتل، توانایی پوشش تحلیلی مناسب را ندارند به گونه ای كه می توان گفت رسانه ها در این زمینه تبدیل به سخنگوی قوه قضاییه شده اند.
به اعتقاد منتظرقائم، وظیفه روزنامه ها و رسانه های دیداری و شنیداری این است كه شكل آسیب‌ های اجتماعی را مورد بررسی قرار داده و به موضوع جرم به دور از مسایل اخلاق ‌گرایانه فردی نگاه كنند زیرا نگاه اخلاقی و فردگرایانه به جرم موجب می ‌شود، رسانه و مخاطب دچار تصمیم‌ گیری‌ های احساسی و عاطفی شوند و به همین نسبت از سازوكارهای عقلانی فاصله پیدا كنند. با این حال هر اندازه اخلاق فردی به اخلاق اجتماعی نزدیك شود و اخلاق فردی بر ایدئولوژی‌ های اجتماعی مبتنی باشد، راحت‌ تر می ‌توان به روند پیشرفت گفتمان مبتنی بر نتایج نزدیك شد.
وی در ادامه با انتقاد از دوگانگی در شیوه انتشار خبر در رسانه ها با توجه به شرایط زمانی و مكانی، گفت: رسانه ‌ها در زمان ‌های گوناگون بر پایه تشخیص مدیران نسبت به حوادث اجتماعی واكنش نشان می دهند. به گفته وی، گاهی موضوعی كه در یك رسانه مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته، اگر در رسانه ‌ای دیگر مطرح شود ممكن است آن رسانه را با چالش و مشكل مواجه كند. برای حل چنین مانع هایی نیازمند مطرح شدن قوانین یكپارچه و همگون در زمینه حوزه اختیارات و وظایف رسانه‌ ها هستیم.
تاثیر شبكه‌های اجتماعی و شبكه‌ های ماهواره ‌ای در شكل ‌گیری جرایم، از دیگر موضع های مطرح شده در سخنرانی این مدرس ارتباطات دانشگاه تهران بود. منتظرقائم با رد تاثیرگذاری مطلق رسانه ها در ایجاد جرایم اجتماعی اضافه كرد: این موضوع به هیچ عنوان علمی نیست و بر پایه مطالعاتی كه اندیشمندان حوزه ارتباطات و رسانه‌ ها در كشور انجام داده ‌اند، میزان تاثیری ‌پذیری مخاطب از رسانه‌ ها، ارتباطی با نوع و محتوای رسانه ندارد و نمی ‌توان گفت نوعِ یك رسانه افراد جامعه را تا این اندازه به چالش می ‌كشد.

*** تاكید صادقی بر رویكرد علمی، جامعه شناسانه و عمیق در بررسی زوایای یك جرم
در ادامه این نشست، صادقی به بررسی و تجزیه و تحلیل دلایل گوناگون شكل گیری قتل در جامعه پرداخت. وی با انتقاد از شایعه هایی كه طی چند روز گذشته در زمینه قتل كودك افغانی در خیرآباد ورامین شكل گرفته است، گفت: یكی از مهم ترین دلایلی كه به ما اجازه نمی دهد در زمینه قتل این دختر بچه اظهار نظر دقیقی داشته باشیم، اظهارنظرها و شایعه های بسیار زیادی است كه از طرف رسانه‌ ها و شبكه‌ های اجتماعی در این باره پراكنده شده است.
صادقی با بیان اینكه برای رسیدن به واقعیت قتل ستایش نیازمند مطالعه و مشاهده دقیق هستیم، گفت: تا زمانی كه با قاتل و خانواده‌ های درگیر در این پرونده مصاحبه‌ های مفصل و عمیقی نشود نمی ‌توان درباره این پرونده تحلیل جامع و كاملی ارایه داد.
این مدرس دانشگاه تهران ادامه داد: اظهار نظرهای احساسی كه طی چند روز گذشته از سوی افراد و كاربران شبكه های اجتماعی مطرح شده، نه تنها كمكی به روند قانونی پرونده مقتول نمی كند بلكه به نوعی موجب بزرگ نمایی در جزییات پرونده می شود و پرونده قتل ستایش را دچار اغتشاش می‌ كند.
وی با اشاره به واكنش های كاربران شبكه های اجتماعی اظهار كرد: در چند سال گذشته رویه ای باب شده است كه كاربران شبكه های اجتماعی در كشور نسبت به همه پرونده‌ های جنایی واكنش گسترده نشان می دهند و بر پایه احساسات اظهارنظر می كنند. پرونده قتل ستایش نیز از این قاعده دور نبود. بر هیچ كس پوشیده نیست كه قتل جرم بزرگی است اما نباید به این موضوع بی‌ توجه بود كه یك قاتل فی ‌نفسه فردی دیوسیرت و هیولاصفت نیست بلكه یك شهروند عادی بوده كه مجموعه مولفه های اجتماعی متفاوتی دست به دست هم داده اند تا وی تبدیل به یك قاتل شود.
این جامعه شناس اظهار كرد: باید جرات این را داشته باشیم كه بدون همدردی با قاتل و مقتول، پرونده را از دیدگاه جامعه ‌شناسانه مورد بررسی قرار دهیم و احساسات فردی و اجتماعی را در این موضوع دخیل نكنیم. البته در این روش دنبال آن نیستم كه از اهمیت مذموم بودن كار قاتل بكاهم اما باید به جریان قتل به صورت علمی نگاه كنیم تا با پیدا كردن نقاط ضعف جامعه كه در نهایت منجر به این جنایت‌ ها می شوند، از پیدایش دوباره این جنایت ‌ها تا جای ممكن جلوگیری كنیم.
نسبت و رابطه بین قاتل و قربانی، یكی دیگر از موضوع هایی بود كه صادقی به آن پرداخت. وی در این زمینه گفت: در بیشتر مواردی كه جرمی به نام قتل در جامعه شكل گرفته، بین قاتل و قربانی یك نسبت و آشنایی وجود داشته است. در پرونده قتل ستایش نیز شاهد این موضوع هستیم كه بین قاتل و مقتول رابطه وجود داشته و مقتول به دلیل رابطه همسایگی و دوستی بین 2 خانواده به سادگی در خانه قاتل رفت و آمد داشته است اما نباید فراموش كرد كه در این مورد خاص ( قتل ستایش قریشی) بین قاتل و مقتول از نظر سنی فاصله وجود دارد.
صادقی اظهار كرد كه قربانیان را می توان در 2 گروه قربانی گناهكار و قربانی آسیب دیده دسته بندی كرد. ستایش به دلیل نداشتن آگاهی و دانش كافی نسبت به محل زندگی و شرایط و مشكل های اجتماعی یك قربانیِ معصوم و بی‌گناه است اما این ویژگی شامل خانواده وی نمی شود زیرا خانواده ستایش به دلیل دانش و آگاهی ‌شان نسبت به شرایط جامعه و منطقه محل سكونت، نسبت به نگهداری فرزندشان كوتاهی كرده اند.
وی گفت: خانواده ستایش در این پرونده باید به شدت مورد سوال قرار گیرند كه با وجود اینكه در محله ‌ای جرم خیز و خطرناك زندگی می ‌كردند چرا به فرزند خود اجازه دادند كه به تنهایی به خانه همسایه ‌ برود.
صادقی در پایان با یادآوریِ بازخوردهای معطوف به جامعه مهاجران افغانی در پرونده ستایش، گفت: باید به این موضوع توجه كنیم كه یك جرم در جامعه ما اتفاق افتاده و این جرم باید فارغ از همه مسایل حاشیه ‌ای مورد بررسی قرار گیرد. قربانی شدن این دختر بچه شش ساله هیچ ارتباطی به قومیت و ملیت وی نداشته است.
** گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**2052**9347**9282** 9279