بست‌نشینان حرم...

در فرهنگ زیارت طی دوران‌های گذشته بست‌نشینی در ورودی‌های حرم‌های شریف رایج و معمول بوده است، اشخاص با اسب، قاطر و... خود را به این اماکن مقدس می‌رساندند و به منظور آمادگی برای زیارت در ورودی‌های زیارتگا‌ه‌ها بست‌نشین می‌شدند.

همچینین بست‌نشینی به مفهوم انتظار برای برآورده شدن حاجات نیز در اماکن زیارتی اشاره دارد که افراد برای بر طرف شدن طلب خود بست‌نشین می‌شدند. از سوی دیگری درباره بست‌های حرم رضوی عده‌ای عنوان می‌‎کنند که عنوان بست به این مطلب اشاره دارد که چون مردگان در زیارتگاه‌ها قبل از دفن شدن طواف می‌شوند، هنگام ورود فوت‌شدگان به حرم از این بست‌ها، دیگر عذابی متوجه آنان نمی‌شود تا زمانی‌که از بست‌ها خارج می‌شوند که البته این گفته را برخی صحیح نمی‌دانند.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)- منطقه خراسان، حرم رضوی در ابتدا دو بست بالا خیابان، بست علیا و بست پایین خیابان، بست سفلی داشت؛ که بست بالا خیابان همان ورودی شیخ طوسی و بست پایین خیابان ورودی شیخ حر عاملی بود. اکنون حرم رضوی چهار بست دارد و به اضافه دو ورودی که همان شکل بست را داراست.

در دائرةالمعارف آستان قدس رضوی آمده است که در محدوده بست‌های حرم رضوی سکونتگاه‌هایی برای زائران و فروشگاه‌هایی برای تهیه نیازهای آنان وجود داشت در طی دوران قاجار و پهلوی شکل این بست‌ها و بناهای درون آنها چندبار تغییر کرد و سرانجام با اجرای طرح دومین فلکه حضرت در اواخر دوره پهلوی و سپس در طرح توسعه و عمران حریم حرم رضوی بعد انقلاب اسلامی ایران به صورت قسمت‌هایی در دل حرم درآمد، افزون بر دو بست بالا خیابان و پایین خیابان بست‌های شیخ بهایی وشیخ طبرسی به ورودی‌های شمالی و جنوبی حرم افزوده شد.

به علاوه ورودی شرقی و غربی، دو ورودی جنوب غربی یا باب‌الجواد و جنوب شرقی باب‌الرضا یا صحن جامع رضوی نیز به نوعی مفهوم بست را تداعی می‌کند مشخصات چهار بست شیخ طوسی، شیخ حرعاملی، شیخ طبرسی و شیخ بهایی به این شرح است؛

بست شیخ طوسی یا بست بالاخیابان یا بست علیا؛ این بست شامل محدوده مقابل ایوان ساعت در ضلع غربی صحن کهنه یا انقلاب است که در گذشته از آن به بست بالا خیابان یا علیا یاد شده است اینکه امتداد بست از درگاه صحن تا کجا بوده است به درستی مشخص نیست ولی شواهد نشان می‌دهد که محدوده تقریبی آن حفظ شده است.

در دوره ناصری دکان‌های حاشیه این بست بیش از 40 باب شامل نجاری، کلاهدوزی، خبازی، حجاری، چاقوسازی، سوهان‌پزی، چیت‌سازی، صابون فروشی، تنباکوفروشی، نخودچی‌پزی، کاشی فروشی، صرافی، علافی و نمدمالی بوده است. همچنین دارالضیافه یا مهمانسرا و بازار وزیر نظام در پشت حاشیه جنوبی این بست قرار داشت و در وسط خیابان آبی به صورت جوی از میانه بست می‌گذشت و به صحن وارد می‌شد.

ورودی بست دارای چهار پایه آجری ساده شامل پنج ورودی یا درگاهی بود که در زمان احمدشاه قاجار و تولیت ظهیرالاسلام بنای دیگری مزین به کاشی‌های منقش جایگزین آن شد، همچنین کتیبه‌های آن منقوش به اشعاری از میرزافضل‌الله بدایع نگار، به خط غلامحسین کیمیاقلم، کتیبه نویس آستان بود.

با ایجاد فلکه حضرت در اطراف حرم مطهر در دوره پهلوی اول، حریم بیرونی بست مشخص‌تر شد. در زمان تولیت محمد ولی اسدی، بازار کفش‌ها در ضلع شمالی این بست تخریب و به جای آن دکان‌های بزرگتری ساخته شد در سال 1329 روی نهر خیابان پوشانده شد و 6 سال بعد، باغچه‌های بزرگ و مرتفع با گلکاری متنوع در امتداد محل نهر در وسط بست ساخته و کف بست آسفالت شد.

بنای سابق بست در زمان تولیت نیابت جلال الدین تهرانی در 1341 برچیده و به جای آن بنایی تازه ساخته شد که در زمان تولیت سپهبد امیر عزیزی سال 1343 به اتمام رسید این بنا با پنج دهانه برای رفت‌وآمد 30 متر طول 1/25 قطر و 8/70 متر ارتفاع داشت. دهانه بزرگ وسط دارای سردر، دو دهانه طرفین آن کوچکتر و بدون سردر و دو دهانه آخر از همه کوچکتر بود.

پایین پای این بنا از سنگ مرمر و باقی از دو طرف با مقرنس کتیبه‌های به خط ثلث و کاشی‌های معرق، کاربندی و منقوش‌شده بود. با احداث این ورودی، طول بست به 86 و عرض آن به 30 متر رسید. در این زمان سمت شمال و جنوب بست مغازه بود. مهمانخانه زواری آستان قدس همچنان در ضلع جنوبی بست قرار داشت و در جنوب آن بازارچه کفشدوزها واقع بود که به بازار بزرگ منتهی می‌شد مغازه‌های بست در این زمان شامل کتاب‌‎فروشی، انگشتر، مهر و تسبیح فروشی، آبنبات فروشی، طلا و جواهرات و عطاری بود. در دهه 40شمسی در دو نبش شمال بست ساختمانی چهارطبقه ساخته شد که طبقه همکف آن مغازه‌های تجاری و سه طبقه فوقانی آن به مهمانخانه‌ای به نام علیزاد اختصاص یافت.

با اجرای طرح دومین فلکه حضرت در سال 1354 تمام ساختمان‌های حاشیه بست تخریب شد و زمین آنها به فضای سبز گرد حرم اختصاص یافت، اما مسیر بست به عنوان راه دسترسی به صحن حفظ شد پس از انقلاب اسلامی با ایجاد صحن جمهوری و ساختمان جدید کتابخانه مرکزی در دو ضلع ورودی حرم از سمت ایوان ساعت بست بالا خیابان دوباره شکل گرفت و بست شیخ توسی نامیده شد. در حال حاضر این بست در حد فاصل ایوان ساعت و سردر خیابان شیرازی واقع است و صحن جمهوری در شمال و کتابخانه مرکزی در جنوب آن قرار دارد همچنین بعد از احداث رواق دارالحجه در زیر صحن انقلاب زیر بست شیخ طوسی خاکبرداری و در آنجا رواق شیخ طوسی ساخته شد.

بست شیخ حر عاملی یا بست پایین خیابان یا سفلی؛ بست شیخ حرعاملی شامل محدوده مقابل ایوان نقارخانه در ضلع شرقی صحن کهنه است که در گذشته از آن با نام‌های بست پایین خیابان یا سفلی یاد شده است. مطابق طومار عضد‌الملک دکان‌های داخل بست سفلی در سال 1274 ق شامل مغازه‌های عطاری، شمشیرسازی، خبازی، حجاری، بقالی، دلاکی، قصابی، سبزی‌فروشی، طباخی، قنادی و غیره می‌شده است نهر خیابان نیز پس از عبور از بست بالا و صحن کهنه از میانه این بست به اراضی پایین خیابان راه می‌یافت.

ظاهرا ورودی این بست در زمان پهلوی اول و نیابت تولیت اسدی به شکل بست بالا خیابان تجدید بنا شد و سپس همزمان با نوسازی ورودی بست بالا در سال 1341 این ورودی به همان شکل و شیوه بازسازی شد.

تغییرات دیگر بست، مانند پوشاندن نهر خیابان و ایجاد پرکاری در آن همزمان با بست بالا انجام شد. این بست با 115/30 متر طول 29/90 متر عرض کمی بزرگ‌تر از بست بالا بود ایجاد دومین فلکه حضرت در سال 1354 خللی در حریم بست ایجاد نکرد زیرا هم صحن نو و هم مدرسه خیراتخان به شکل سابق خود باقی ماند؛ فقط مهانسرای جدید آستان قدس در حاشیه ضلع شمالی جایگزین بنای قدیمی شد و دکان‌های حاشیه برچیده شد.

با توسعه اماکن متبرکه آستان قدس بعد از انقلاب اسلامی در این بست نیز تغییراتی ایجاد شد از جمله مدرسه خیراتخان درهمان حریم قبلی تجدید بنا و بخشی از دانشگاه علوم رضوی شد. در حال حاضر این بست با نام بست شیخ حر عاملی در حد فاصل ایوان نقارخانه و سردر خیابان نواب صفوی واقع است و صحن آزادی در جنوب و دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرای حضرت در شمال آن قرار دارد. با احداث رواق دارالحجه به منظور دسترسی زائران به این رواق طبقه زیرین این بست نیز مشابه بست شیخ طوسی خاکبرداری و به رواق دارالحجه متصل شد.

بست شیخ طبرسی؛ این بست که بعد از انقلاب اسلامی در سمت شمالی حرم بنا شد در حد فاصل ایوان عباسی و سردر خیابان طبرسی و کتابخانه مرکزی آستان قدس در غرب و دانشگاه علوم رضوی در شرق آن قرار دارد. میانه این بست با باغچه‌هایی مرتفع و چراغ‌هایی با طرح فانوسی و آب‌نمای سنگی آراسته شده است.

بست شیخ بهاءالدین؛ بعد از انقلاب با توسعه اماکن حرم از جمله ایجاد صحن جمهوری اسلامی و فضاهای اطراف آن، بست جدیدی در سمت جنوب غربی حرم مطهر در امتداد بخشی از راسته بازار قدیم مشهد شکل گرفت. این بست پیش از احداث صحن جامع رضوی در دهه هفتاد شمسی در حاشیه حرم قرار داشت، اما اکنون در میان صحن‌ها و اماکن متبرکه قرار دارد در حال حاضر این بست از شمال به کفشداری های 13 و 14، از شرق به مسجد جامع گوهرشاد و صحن قدس، از غرب به کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد، سرویس بهداشتی و ورودی شرقی صحن جمهوری و از جنوب به صحن جامع رضوی متصل است. در میانه بست باغچه‌های مرتفع و زیبایی ایجاد شده است.

انتهای پیام

ویدیو مرتبط :
زاغه نشینان و کوخ نشینان امروز در انتظار زاغه نشینان دی