ارس زیر تیغ آلودگی

سلامت نیوز-*تورج فتحی:برآوردهای کارشناسی بیانگر آن است که کشور ارمنستان در طول سال، صدها هزار مترمکعب پساب‌ و باطله‌های کارخانه فراوری معادن مس و مولیبدن خود را به رودخانه ارس تخلیه کرده و می‌کند.

به گزارش سلامت نیوز، روزنامه شرق نوشت: رودخانه ارس بزرگ‌ترین رودخانه در رشته‌کوه‌های قفقاز است. ٦٥ درصد مساحت حوضه آبریز ارس- کورا در دامنه‌های جنوبی قفقاز در کشورهای آذربایجان (٣١ درصد) گرجستان (١٨ درصد) و ارمنستان (١٦ درصد) قرار گرفته و سهم ایران ٢٠ درصد است. کل مساحت آبریز ارس ١٩٠ هزارو ٢٥٠ کیلومترمربع بوده که سهم ایران حدود ٣٧ هزار کیلومترمربع است. میانگین بارش سالانه حدود ٥٦٠ میلی‌متر با میانگین دمای ٩ درجه ‌سانتی‌گراد است؛ البته میانگین بارش در محدوده مرزی ایران ٢٠٠ تا ٢٥٠ میلی‌متر در سال بوده و این امر نشان‌دهنده تغییرات اقلیمی از مناطق شمال به جنوب این حوضه آبریز است. رودخانه ارس با طولی حدود هزارو ٧٢ کیلومتر طولانی‌ترین رودخانه ایران است (حتی طولانی‌تر از کارون).

حوضه آبریز ارس در منتهی‌الیه شمال باختر کشور واقع شده است؛ به‌طوری‌که با مرزهای سیاسی کشورهای ارمنستان و آذربایجان از شمال و ترکیه در باختر و از سمت جنوب و خاور با حوضه بزرگ ارومیه و حوضه‌های آبریز کوچک‌تر تالش-انزلی هم‌مرز است. میزان آورد رودخانه ارس (که به رودخانه کورا می‌ریزد) رقمی در حدود دوهزارو صد ‌میلیون مترمکعب در سال است که سهم آورد سرشاخه‌های فرامرزی ٥٦٠ ‌میلیون و سهم سرشاخه‌های درون‌مرزی٧٤٠‌ میلیون ‌مترمکعب است.

وضعیت کلی آب رودخانه ارس: به‌طورکلی کشورهای واقع در دامنه‌های جنوبی قفقاز دارای مشکلات کمّی و کیفی در منابع آبی خاص خود هستند. برای مثال کشور گرجستان دارای آب مازاد است؛ درحالی‌که آذربایجان کمبود آب دارد. دراین‌میان ارمنستان درگیر سوءمدیریت منابع آب و نیز کمبود آب است. ترکیه نیز در بالادست ارس هم دارای کمبود آب و بی‌تعادلی در مدیریت منابع بوده و عمده مصرف آب در سرشاخه ترکیه مصرف کشاورزی دارد. از سوی دیگر منابع آب‌های زیرزمینی پیرامون رودخانه ارس از کیفیت خوبی برخوردار نیستند. در کشور گرجستان عمده آب موجود در ارس به مصرف کشاورزی رسیده و بخشی از آب آشامیدنی را نیز از آب‌های زیرزمینی واقع در آبریز ارس تأمین می‌کنند. در کشور ارمنستان از آب ارس برای مصارف کشاورزی و صنعتی استفاده می‌شود. این در حالی است که در کشور آذربایجان آب شُرب مصرفی ٧٠درصد جمعیت کشور از ارس-کورا تأمین می‌شود. در نتیجه عمده‌ترین مصارف آب ارس در کشورهای هم‌جوار به‌ترتیب شامل کشاورزی، صنعتی و مصارف خانگی (ازجمله شُرب) است.

سدسازی: درهمین‌حال سدسازی نیز از سه دهه گذشته در آبریز ارس توسعه ‌یافته و این فرایند همچنان ادامه دارد. در ترکیه درحال‌حاضر چهار سد بزرگ با ظرفیت ٦٥٠ ‌میلیون ‌مترمکعب به بهره‌برداری رسیده و ابنیه و سدهای دیگری با شتاب بیشتری در حال مطالعه و ساخت است. در گرجستان نیز چهار سد بزرگ با ظرفیت ٣٫١‌میلیارد مترمکعب ساخته شده و درحال بهره‌برداری است. در کشور ارمنستان (١١ سد) بیش از بقیه کشورها در سرشاخه‌های ارس و نیز خود ارس، ساخته شده و با ظرفیتی معادل ١٫١ میلیارد مترمکعب وجود دارد. در مرزهای ایران نیز مجموعا ٩٣ سد (٥١ سد در حال بهره‌برداری، سه سد در حال ساخت و ٣٩ سد در حال مطالعه) در آبریز رودخانه ارس در مرزهای کشورمان وجود دارد. گرچه ارقام ظرفیت ذخیره‌سازی این سدها بیش از دو ‌میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود؛ اما درحال‌حاضر بیش از ٨٫١ ظرفیت ذخیره‌سازی ندارند. در مجموع رقمی در حدود ١٣٠ سد و مخزن بهره‌برداری از آب رودخانه ارس در سرشاخه‌ها و انشعاب اصلی این رودخانه ساخته و به بهره‌برداری رسیده است که با توجه به تعداد ابنیه آمار تأمل‌برانگیزی است.

کیفیت آب: در دوران جماهیر شوروی و نیز پس از آن بیشترین حجم مواد آلاینده تخلیه‌شده به رودخانه ارس و نیز آب‌های زیرزمینی واقع در آن شامل فاضلاب‌های مناطق جمعیتی، صنعتی و کشاورزی بوده است. مثلا گرجستان دارای صنایع بزرگ مانند منگنز، آمونیاک، ماشین‌آلات و ... است که هریک فاضلاب‌های سمی خاصی تولید و سپس آنها را به ارس می‌ریزند. همچنین صنایع بزرگی از صنایع نفتی، نیروگاه‌ها و موادمعدنی در آذربایجان وجود دارد که پتانسیل‌های بالایی از آلودگی دارند. برنامه محیط‌زیست سازمان‌ملل (سال ٢٠٠٢) گزارشی از تخلیه فاضلاب‌های صنعتی توسط کشورهای آذربایجان و ارمنستان به رودخانه ارس را منتشر کرد. در گزارش‌های دیگری در سال ٢٠٠٨ به تخلیه انواع سموم دفع آفات، ازجمله سموم ممنوعه «د.د.ت» به ارس اشاره شده است. منطقه قفقاز ازجمله قطب‌های کشاورزی بوده و کشورهای ارمنستان، گرجستان و آذربایجان درکل بین دو تا ٥٫٢ میلیون هکتار زمین کشاورزی دارند که بخش‌هایی از آن در آبریز ارس قرار داشته و طبیعتا آلودگی‌های غیرنقطه‌ای آن بر رود ارس اثرگذار است. همچنین در دهه ٩٠-١٩٧٠ صنایع در قفقاز توسعه پیدا کرد: صنایع نفت و گاز، شیمیایی، فلزات، سیمان، حاصل‌خیزکننده‌ها، صنایع‌غذایی و... . همه آنها سبب واردآوردن فشارهای بیشتر به محیط‌زیست و منابع آب دامنه‌های جنوبی قفقاز شده است.

آلودگی ارس: در دوران اتحاد جماهیر شوروی مدیریت منابع آب در ارس به سیاست‌های اجرائی دولت در زمان خاص خود موکول می‌شد. در دهه‌های ٦٠ و ٧٠ میلادی استاندارد کیفیت آب‌های سطحی در اتحاد جماهیر شوروی برقرار شد؛ اما هیچ استاندارد یا جریمه‌ای برای تخلیه آلودگی به منابع اعمال نمی‌شد. درباره بهره‌برداری از آب ارس نیز بین دولت‌های اصلی منطقه یعنی ترکیه، ایران و شوروی تفاهم‌ها بر این اصل استوار بود که آب جاری بین دو کشور نصف شده و موضوعات مربوط به آب ارس هیچ‌گاه به مباحث کیفی و آلودگی نینجامد. کشورهای ارمنستان، آذربایجان و گرجستان از سال‌های ١٩٩٢ تا ٢٠٠٢ به بخش آب اتحادیه اروپایی پیوستند، درعین‌حال این کشورها هیچ‌گونه سیستم کنترل یا مدیریت یکپارچه‌ای برای رودخانه ارس نداشته یا مانند کشورهای اروپایی هیچ‌گونه پایش کیفیت آب را به اجرا درنمی‌آورند (مانند دانوب یا راین). درهمین‌حال با توجه به اینکه سدهای موجود در شاخه اصلی رود ارس (که توسط ایران یا مشترکا ساخته شده) مهم‌ترند، بنابراین اهمیت آنها از نظر آلودگی نیز بیشتر است. از بین آلودگی‌های موجود در ارس، آلودگی‌هایی که به سرشاخه‌ها می‌ریزند، اثرگذاری به‌مراتب کمتری نسبت به آلودگی‌هایی دارند که به رودخانه اصلی می‌ریزند.

از میان آلودگی‌هایی که توسط کشورهای هم‌مرز با ارس به این رودخانه می‌ریزند، آلودگی‌های تخلیه‌شده از ارمنستان بیشتر از سایر کشورهای همسایه اهمیت دارد، به دلایل زیر:
الف- تخلیه این آلودگی‌ها تاریخچه چنددهه‌ای دارد،
ب- خطر این آلودگی‌ها (فلزات سنگین) بیشتر است،
ج- در پایین‌دست محل ریزش آلودگی، سد مخزنی خداآفرین ساخته شده که بخشی از آب آن برای آشامیدن استفاده می‌شود، و د- علاوه بر تخلیه فاضلاب‌های صنعتی-معدنی که مهم‌اند، فاضلاب‌های شهری و جمعیتی و رواناب‌های شهری نیز به ارس تخلیه می‌شود (از شهرهای مگری و آگاراک).
از چند دهه گذشته تاکنون آلودگی‌های فوق از کشور ارمنستان به ارس تخلیه شده و با توجه به حجم زیاد آن بیش از سایر آلودگی‌ها رودخانه ارس را تحت‌تأثیر قرار داده است. پیش از بحث در مورد کیفیت این آلودگی‌ها مختصری درباره چگونگی آن در کشور ارمنستان توضیحاتی ارائه می‌شود.
معدن‌کاری: به‌طورکلی زمین‌شناسی کشور ارمنستان درواقع ادامه ویژگی‌های زمین‌شناختی البرز غربی در استان آذربایجان‌شرقی است که تا قفقاز ادامه می‌یابد. همان‌گونه که در بخش البرز غربی دیده می‌شود، فعالیت‌های آتشفشانی و تشکیل توده‌های بزرگ آذرین درونی در دوران سوم زمین‌شناسی در این منطقه، آذربایجان‌شرقی را به یکی از مناطق معدن‌خیز تبدیل کرده است. کشف معادن مس بزرگی مانند سونگون، وجود معادن قدیمی مس و طلای مزرعه و اکتشافات جدیدی که در حال اجراست، بیانگر غنای زمین‌شناختی این مناطق است. بخش‌های جنوبی کشور ارمنستان نیز نسبت به سایر مناطق این کشور از نظر تشکیل توده‌های معدنی ارزشمند مانند مس، طلا و مولیبدن غنی‌تر است. از سوی دیگر کلیه مناطق جنوبی کشور ارمنستان مشرف به رودخانه ارس و تعدادی از معادن بزرگ این کشور در نواحی مرزی و در حریم کیفی رودخانه ارس واقع شده‌اند. قرارگرفتن معادن مس، مولیبدن و طلا در حریم بلافصل رودخانه ارس یکی از پتانسیل‌های بسیار بالای آلودگی آب در منطقه به‌شمار می‌آید. یکی از بزرگ‌ترین معادن موجود در منطقه، معدن مس و مولیبدن آگاراک است که در فاصله کمتر از پنج‌کیلومتری نوار مرزی (رودخانه ارس) قرار گرفته است. این معدن دارای یک گودال (پیت) با ذخیره‌&

ویدیو مرتبط :
سلاجقه : پیگیر آلودگی رود ارس از سوی ارمنستان هستیم