جای خالی گونه های مختلف کمدی در سینمای ایران

بانی فیلم/ هنرمندان در روزگاری که همه چیز حتی هنر، اشباع از ایده ها و موضوعات مختلف شده است، برای سردمداری در بین دیگران، باید تلاش مضاعفی کنند و نسبت به تمام موضوعات از پیش بیان شده، طرحی تازه تر داشته باشند. موضوعاتی مثل عشق، نفرت، فقر، بی عدالتی، قضاوت کردن، دروغ و هزاران موضوع دیگر از جمله مسائلی است که همه انسان ها در زندگی با آن درگیر هستند. یک هنرمند با استفاده از ابزار خلاقیت و بینش متفاوت می تواند تصویر تازه ای از این موضوعات را به مخاطب نشان دهد. شناخت مخاطب یکی از اصلی ترین نکاتی است که یک هنرمند با آگاهی کافی نسبت به آن می تواند سر و گردنی از رقبای خود بالاتر باشد. در اجتماعی که مردمانش نیازمند آموزش های مختلف از راه رسانه های جمعی گسترده مثل سینما هستند، تأثیرگذاری این رسانه ها دو چندان است و مخاطبانش نیز طبیعتاً تشنه تر!
مردم کشور ایران در یک نگاه اجمالی طنز پسند و بذله گو هستند و اکثریت آنها تماشای فیلم ها و سریال های کمدی را به ژانرهای دیگر ترجیح می‌دهند. گواه این ادعا، استقبال مخاطبان ایرانی از فیلم های کمدی در سینما و سریال های طنز در تلویزیون و در ابعاد کوچکتر کانال های مجازی جک و لطیفه های خنده دار… است که در دل همه آنها طنز و نقدی به شرایط اجتماعی نهفته است. البته باید درنظر داشت که نه تنها در رابطه با این موضوع بلکه در همه مسائل استثناهایی هم وجود دارد و نمی توانیم برای همه یک حکم صادر کنیم. در مورد ژانر کمدی در سینما و به طور کلی گونه های طنز در هنرهای نمایشی پیشینه ای آبرومند در ایران وجود دارد و تا به حال شعرا، ادبا و هنرمندان زیادی با این رویکرد فعالیت داشته اند که جان کلام آثارشان در روح و روان هر ایرانی به یادگار ته نشین شده است. سینمای ایران نیز از موهبت هنرمندی طنازان بی بهره نبوده است و در این زمینه نیز فعالیت های درخور توجهی صورت گرفته است. البته سؤال اینجاست که چرا با وجود توانمندی هنرمندان طنزپرداز بعضی از گونه های مختلف ژانر کمدی در سینمای ایران مهجور مانده است و تا به حال هنرمندان به شکل جدی در آثارشان به آن نپرداخته اند؟ در بررسی جایگاه این ژانر گسترده در تمام هنرها، در بخش اول این گزارش، با برخی از فیلمسازهای ژانر کمدی گفت و گو کردیم و از نظراتشان در رابطه با شرایط این ژانر در سینمای ایران و تأثیر محدودیت ها بر فعالیت های یک طنز پرداز بهره بردیم. ابراهیم وحیدزاده، نویسنده و کارگردان که تا به حال فیلم های سینمایی مختلفی از جمله «مجسمه»، «معادله»، «عروسک» و… را در زمینه کمدی- فانتزی ساخته است، درباره آثار کمدی و جایگاه گونه های مختلف آن در سینمای ایران گفت:‌ «سینمای ما مثل تئاترمان با کمدی آغاز شده است و اولین فیلم بلند سینمایی ایرانی «آبی و رابی» نام داشت که در ژانر کمدی ساخته شده بود». وی درباره آمادگی مخاطب برای پذیرش گونه های مختلف و کمتر تجربه شده در سینمای ایران گفت: «فکر می کنم مخاطب با تماشای آثار مختلف از سراسر جهان با گونه های مختلف سینمایی آشنایی کافی دارد. به دلیل محدودیت ها و کمبود سرمایه ما برای ورود به فضاهای بکرتر با مشکلات زیادی برخورد می کنیم. عده ای فکر می‌کنند ساخت فیلم کمدی کار ساده ای است، اما در واقعیت اینطور نیست و نیاز به سواد و بینش درستی دارد». کارگردان فیلم سینمایی «تاکسی نارنجی» در آخر گفت: «پیش از انقلاب چون اکثر بازیگرها از رادیو آمده بودند، کمدی ها بیشتر کلامی بود، اما امروز باید به کمدی موقعیت بیشتر پرداخت».
پیمان عباسی، فیلمنامه نویس که بیشتر در زمینه طنز فعالیت دارد، در رابطه با موفقیت برخی کمدی ها در سینمای ایران و پیروی سایر طنزپردازها از آن گونه خاص و امکان تکرار این اتفاق در مورد فیلم «من سالوادور نیستم» گفت:‌ «به احتمال خیلی زیاد همین طور خواهد بود. در حال حاضر سینمای کمدی ایران به دو دسته تقسیم شده است؛ کمدی رضا عطارانی و کمدی دیگران که کفه کمدی عطارانی به دیگران می چربد». وی در ادامه در باره گونه های کمدی تجربه نشده در ایران گفت: «در وهله اول مسئله مهم محدودیت هاست و ما به واسطه این محدودیت ها نمی توانیم بسیاری از مسائل را بیان کنیم. برای مثال ما در مورد سه مسئله اصلی کمدی های دنیا یعنی مذهب، مسائل سیاسی و جنسیت نمی توانیم فیلم بسازیم. وقتی بدنه سینما ضعیف باشد قدرت ریسک پذیری سینماگرها هم کم می‌شود در نتیجه فیلمساز در ژانری که اصولاً در سینما جواب داده است باقی می ماند». در این بخش هم با کمال تبریزی، حمیدرضا صلاحمند و آنتونیا شرکا گفت و گو کردیم که می خوانید.

حمیدرضا صلاحمند
مردم به کمدی شنیداری عادت دارند
حمیدرضا صلاحمند، کارگردان سینماست که فیلم های کمدی «نیش زنبور»، «سه درجه تب» و… را با سبک و سیاق مخصوص به خود کارگردانی کرده است. صلاحمند درباره زمینه های کمدی در سینمای ایران گفت: «ما اگر زمینه های کمدی و طنز را در ادبیات کشورمان بررسی کنیم، متوجه می شویم که در حقیقت ادبیاتی غنی از کمدی داریم و به اشکال مختلف در آثارمان طنزپردازی داشته ایم. ما حتی می توانیم کمدی ها را از نمونه های خارجی به ایرانی تبدیل کنیم و با توجه به فرهنگ و سلیقه مردم ایران در این زمینه ها فعالیت داشته باشیم. ما هیچگاه از گنجینه پربار طنز کشورمان بهره نبرده ایم و علتش عدم آگاهی و شناخت ما از این ادبیات غنی است. شاعر و نویسنده های ما حتی به صورت گذری هم که شده است از طنز در آثارشان استفاده کرده اند. مردم ما بیشتر به کمدی شنیداری عادت کرده اند. ما به سمت سینمایی که تماشاگر با دیدن فیلم لذت ببرد و در طول کل فیلم نخندد نمی رویم و سینمای مفرح را نمی شناسیم. امروز تهیه کننده ها سناریو را در دست می گیرند و دیالوگ های کمدی آن را پیدا می‌کنند! موقعیت کمیک با شوخی های لحظه ای متفاوت است. ماجرای کمدی داستان ظرف و مظروف است. وقتی با کسی شوخی می کنیم باید ظرفیت را در نظر بگیریم. ضرب المثلی هست که می گوید: «آدم های کودن به یک جک دوبار می خندند؛ یک بار با جمع و بار دیگر وقتی بغل دستی برایشان جک را تعریف می‌کند!». وی در ادامه افزود:‌ «تا وقتی که جامعه توانایی هضم درونی ندارد، هرچه بسازیم آب در هاونگ کوبیدن است. اگر جامعه اکت رو به جلو داشته باشد، نمی توانیم هر کمدی را هم بسازیم. این وظیفه من به عنوان فیلمساز و رسانه هاست که آگاهی سازی کنیم. مخاطب به دنبال جذابیت های لحظه ای می رود و موضوعاتی اشاعه داده می‌شود که میکروب اجتماعی هستند. البته فقط مسئله ظرفیت مخاطب نیست. اجتماع ما آغشته به فرهنگ غنی است و دیگران حسرت ما را می خورند، اما خودمان بی بهره ایم». صلاحمند درباره جای خالی گونه های مختلف کمدی در سینمای ایران و روی آوردن به فضاهای تازه و بکر در این ژانر گفت: «صد در صد جای ژانرهای زیادی در سینمای ما خالی است. در مورد ژانر کمدی، کمدی اجتماعی جایش در سینمای ما خالیست. البته کمدی اجتماعی به این معنا نیست که فقط بخندیم. فیلمساز باید به معضلات آشنا باشد و بعد بتواند آن را به سخره بگیرد و تماشاگر هم خودش و مشکلاتش را روی پرده ببیند. سینمای ما دچار نوعی فانتزی سازی شده است. فیلمساز و کاراکتر فیلمهایش هرکاری می‌کنند تا تماشاگر بخندد! ما مقصر هستیم اگر مخاطب را ساده فرض کرده ایم و او را ساده پسند بار آورده ایم».
کارگردان فیلم سینمایی«زمانه» در ادامه گفت: «سینمای کمدی را نمی توانیم از انواع دیگرش جدا کنیم و نمی توانیم توقع داشته باشیم یک ژانر به تنهایی رشد کند درحالی که در ژانرهای دیگر مثل درام های خانوادگی، دفاع مقدس و… هنوز ضعیف هستیم. همه ژانرهای سینمایی و سینماگران اعضای یک خانواده هستند و منبعث از یک فرهنگ اجتماعی مشترک. پس باید همسو باهم مشکلات را در نظر گرفته و راه حلی برای آن پیدا کنیم».

کمال تبریزی
محدودیت ها مربوط به
سلیقه محدود ماست
کمال تبریزی، نویسنده و کارگردان با سابقه سینما که تجربه های موفقی در زمینه طنز داشته است، در سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر با فیلم «امکان مینا» حضور داشت. وی درباره موفقیت گیشه سینمای کمدی در ایران گفت: «به نظر دورانی که در آن به سر می بریم چنان حوادث تلخ و ناگواری را از جهات مختلف برای مردم ما داشته است که آنان در اقدامی خواسته یا ناخواسته از فضای شاد و طنز فیلم های کمدی به عنوان یک دارو و مسکن آلام اجتماعی استفاده می‌کنند و روح و روان خود را به نحوی معالجه می‌کنند». کارگردان فیلم سینمایی «مارمولک» که یکی از کمدی های تأثیرگذار و پرحاشیه تاریخ سینمای ایران است، در ادامه درباره گونه های کمدی که در ایران کمتر تجربه شده است و عدم علاقه کارگردان ها برای ورود به فضاهای جدید و علت این بی علاقگی گفت: «واقع گرایی در فیلم ها، از نکاتی است که تماشاگر ایرانی توجه ویژه به آن دارد تا بتواند همذات پنداری با شخ