درباره ماریه قبطیه، مادر تنها پسر پیامبر خدا (ص)

مهرخانه/این حسادت‌ها محدود به این چند مورد نمی‌شد؛ عایشه، همسر دیگر پیامبر(ص) در مورد ماریه این‌گونه می‌گوید: «ماریه زنی زیبا با موهای مجعد بود، برای همین رسول‌خدا(ص) او را دوست می‌داشت؛ ازاین‌رو علیه هیچ‌یک از همسران پیامبر(ص)، به اندازه ماریه بدگویی و سخن‌چینی نکرده‌ام... پس از اذیت و آزارهای ما، رسول‌خدا(ص) ماریه را به مشربه ام‌ابراهیم منتقل کرد و خودش پیش او رفت‌وآمد می‌کرد. این کار باعث حساسیت بیشتر ما نسبت به او شد. پس از آن‌که ماریه از رسول‌خدا(ص) حامله شد، این حساسیت شدیدتر شد؛ چراکه او چیزی داشت که همه ما از آن محروم بودیم».

علاقه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به ماریه از همان بدو ورود و سکونت‌دادن به او مشهود بود، اما شاید بتوان مهم‌ترین گواه این علاقه را واجب‌کردن حجاب بر ماریه دانست؛ چراکه در زمانه‌ای که حجاب تنها بر زنان آزاد واجب و نشان عزت و آزادی ایشان بود، وجوب آن بر کسی که به عنوان کنیز وارد زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم شده بود، نوعی تمایز قایل‌شدن برای او به‌شمار می‌رفت؛ امری که حسادت برخی از زنان دیگر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را برانگیخت.

همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ام‌المؤمنین نامیده می‌شوند. همسرانی که در جایگاه همسری پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از شأن و شخصیت و مقام ویژه‌ای برخوردار بودند و نقش مهم و تأثیرگذاری در برخی از برهه‌ها و حرکات تاریخی زمان و پس از زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم داشتند. از ام‌المؤمنین خدیجه کبری سلام‌الله‌علیها گرفته تا ماریه قبطیه‌ای که به عنوان کنیز وارد سرای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم شد و از زنان محبوب ایشان قرار گرفت. زنی که شأن نزول برخی از آیات متوجه اوست و بعد از خدیجه سلام‌الله‌علیها، تنها همسری از همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم است که از ایشان صاحب فرزند شد؛ هرچند که این کودک در همان سال‌های آغازین حیات از دنیا رفت.

نگاهی بر زندگانی و حیات ماریه، همسر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و مادر ابراهیم بن محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، در جایگاه زنی که در زندگانی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقش همسری و مادری ایفا کرده، اما در تاریخ شیعه مغفول مانده است، در سال‌روز وفات فرزندش، خالی از لطف نخواهد بود.

نسب
ماریه قبطیه، دختر شمعون (1) از مادر رومی‌اش (2) در قریه "حَفن" در یکی از مناطق مصر "‌اَنصِنای" به دنیا آمد (3).

مصر تا مدینه
در سال هفتم هجری، رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در پی ابلاغ جهانی رسالت خویش، حاطب بن ابی‌بلتعه را به همراه نامه‌ای به سوی مقوقس حاکم مصر و اسکندریه می‌فرستد تا او را به اسلام دعوت کند (4). مقوقس در پاسخ به دعوت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ماریه و خواهرش سیرین را که از دختران ملوک مصر بود (5)، به همراه هدایایی دیگر، برای رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرستد. در کنار این هدایا نامه‌ای نیز برای رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌نویسد که در بخشی از آن چنین آمده است: «من فرستاده تو را اکرام کردم و به سوی تو دو کنیز فرستادم که در سرزمین عظیم قبط، دارای منزلت هستند» (6).

روایت شده است که در بین راه حاطب بن ابی‌بلتعه اسلام را بر آن دو عرضه می‌دارد و آن‌ها می‌پذیرند و مسلمان می‌شوند (7).

زندگی با پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم
پس از ورود فرستاده‌ها و مسافران به مدینه، رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ماریه را برای خود برگزیدند و سیرین را به حسان بن ثابت بخشیدند (8).

علی‌رغم آن‌که ماریه به عنوان کنیز وارد زندگانی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم شد، ایشان برای ماریه شأن والایی قایل بودند؛ تا حدی که در ابتدای ورود، او را در منزلی جدا از سایر همسرانشان، در خانه حارثه بن نعمان سکونت دادند. پس از یک سال و به درخواست خود ماریه، محل سکونت او به بخش بالای مدینه در نخلستان کوچکی اطراف شهر مدینه که امروزه به «مشربه ام ابراهیم» معروف است، انتقال یافت (9).

علاقه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و حسادت سایرین
علاقه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به ماریه از همان بدو ورود و سکونت‌دادن به او مشهود بود، اما شاید بتوان مهم‌ترین گواه این علاقه را واجب‌کردن حجاب بر ماریه دانست؛ چراکه در زمانه‌ای که حجاب تنها بر زنان آزاد واجب و نشان عزت و آزادی ایشان بود، وجوب آن بر کسی که به عنوان کنیز وارد زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم شده بود، نوعی تمایز قایل‌شدن برای او به‌شمار می‌رفت؛ امری که حسادت برخی از زنان دیگر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را برانگیخت (10).

این حسادت‌ها محدود به این چند مورد نمی‌شد؛ عایشه، همسر دیگر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در مورد ماریه این‌گونه می‌گوید: «ماریه زنی زیبا با موهای مجعد بود، برای همین رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم او را دوست می‌داشت؛ ازاین‌رو علیه هیچ‌یک از همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، به اندازه ماریه بدگویی و سخن‌چینی نکرده‌ام... پس از اذیت و آزارهای ما رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ماریه را به مشربه ام‌ابراهیم منتقل کرد و خودش پیش او رفت‌وآمد می‌کرد. این کار باعث حساسیت بیشتر ما نسبت به او شد. پس از آن‌که ماریه از رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم حامله شد، این حساسیت شدیدتر شد؛ چراکه او چیزی داشت که همه ما از آن محروم بودیم» (11).

در تفاسیر، شأن نزول آیات اول سوره تحریم که خداوند خطاب به رسول خود فرموده: «یا أَیهَا النَّبِی لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضَاتَ أَزْوَاجِکَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (12)، حرکت حسودانه عایشه و حفصه، نسبت به ماریه عنوان شده است.

روزی حفصه، همسر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در روزی که مخصوص او بود، نزد پیامبر حضور نداشت. در این زمان بنا به نقلی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ماریه را طلبید و بر طبق نقلی دیگر ماریه به خاطر کاری نزد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آمد. زمانی که حفصه به خانه بازگشت و ماریه را در آن‌جا دید، ناراحت شد و با رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به درشتی سخن گفت و گلایه کرد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم برای رضایت او ماریه را بر خود حرام کرد و از او خواست قضیه را مخفی کند، اما حفصه به خواست پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم عمل نکرده و خبر را به عایشه رساند (13) و گفت: «به تو بشارت می‌دهم که رسول‌خدا کنیزش را بر خود حرام کرده است؛ خداوند ما را از دست او راحت کرد» (14).

در این هنگام آیات اول سوره تحریم نازل شد؛ در این آیات ضمن ملامت حفصه و عایشه به رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم خطاب شد که «ای پیامبر! چرا چیزی را که خدا بر تو حلال کرده، به خاطر جلب رضایت همسرانت بر خود حرام می‌کنی، و خداوند آمرزنده رحیم است».

در روایت دیگری آمده است پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم حفصه را طلاق داد و یک ماه از زنان خود دوری کرد و برای خود مقرر ساخت که آن‌ها را یک ماه بر خود حرام کند. پس این آیه نازل شد و آن حضرت به حفصه رجوع و ماریه را هم بر خود حلال کرد و نزد زنان خود بازگشت (15).

تولد ابراهیم بن محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم
در ذی‌الحجه سال هشتم هجری، ماریه فرزندی زاد که با تولد او جبرییل نازل ‌شد و حضرت را با عنوان «اباابراهیم» سلام ‌داد (16).

قابله ابراهیم، سلمی همسر ابو رافع، غلام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بود که قابلگی تمامی فرزندان حضرت خدیجه سلام‌الله‌علیها، از جمله فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها را نیز برعهده داشت (17).

پس از تولد ابراهیم، زنان انصار برای شیردادن به او با هم رقابت می‌کردند، تا سرانجام دایگی ابراهیم، به ام برده، خوله دختر منذر بن زید رسید (18).

مسلماً مادری فرزند پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در کنار سایر نکات بیان‌شده، حسادت سایر زنان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را نسبت به ماریه چندین برابر ساخت.

نقل است که بعد از تولد ابراهیم، رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ابراهیم را به عایشه نشان داد و فرمود: «ببین چقدر این بچه شبیه من است؟» عایشه این حرف حضرت را رد کرد، گفت: «او هیچ شباهتی به شما ندارد و این شباهت‌هایی هم که هست، اثر شیر بز است» (19).

اما در کنار این حسادت‌ها، امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام از ولادت ابراهیم بسیار شادمان بود. آن حضرت نتسبت به ماریه تعصب داشت و زمانی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نزد زنان دیگر خویش می‌رفت، امور ماریه را سرپرستی می‌کرد (20).

بعد از ابراهیم
هجده ماه از تولد ابراهیم گذشته بود، که خبر رحلت او را به رسول خدا &