زنان شیعه هندوستان قدرت رهبری و استقامت فوق‌العاده‌ای دارند

مهرخانه/ دکتر دایان دسوزا (Diane D‪'‬souza) مدیر انستیتو میژن(Mission Institute) در دانشگاه اپیسکوپال آمریکا، دارای همسری هندی- کانادایی و ۵ فرزند است. مذهب دایان مسیحی است، ولی به‌دلیل زندگی ۲۰ ساله در حیدرآباد هند که مقر اصلی شیعیان این کشور است، ارادت قوی‌ای نسبت به تشیع اظهار می‌دارد. کتاب او با عنوان «یاران زینب: نگاهی جنسیتی به باورهای شیعیان» از آثار دسوزا است که حاصل این اقامت ۲۰ ساله در حیدرآباد بوده و در سال ۲۰۱۴ از سوی انتشارات دانشگاه کالیفرنیای جنوبی منتشر شده است.

این کتاب نقدهای چندی را در پی داشته و ازجمله، نقدهایی است که دسوزا در مصاحبه‌اش با مهرخانه درباره جنبه‌های مردم‌نگارانه کتاب و فقدان بررسی‌های تئوریک بدان اشاره می‌کند. باتوجه به اشارات دایان در این مصاحبه و معرفی‌ای که از کتاب در سایت‌های انگلیسی‌زبان و فارسی‌زبان صورت گرفته است و علی‌رغم اظهارات خود دسوزا در رد این نقدها، می‌توان گفت نقد مذکور تاحدی صحیح به‌نظر می‌رسد؛ چراکه از دیدگاه مطالعات پسااستعماری، می‌توان پررنگ‌بودن خصیصه مردم‌نگارانه اثر را به وجود دیدگاه شرق‌شناسانه دسوزا و نگاه سوژه‌وار یا همان «نگاه خیره» به زن شرقی نیز نسبت داد؛ زنی که «دیگری» زن غربی قرار می‌گیرد، هرچند نه با آن سویه‌های منفی که در آثار سنتی شرق‌شناسان به‌چشم می‌خورد. قالب مردم‌شناسانه اثر -قالبی که معمولاً برای مطالعه جوامع بدوی مناسب تشخیص داده می‌شود- اگرچه سرتاسر از حسن نیت و تمایلات صلح‌دوستانه مؤلف سرشار باشد، قالبی معنادار است که در آن سوژگی- ابژگی بین شرق و غرب تقسیم می‌شود و ابژه شرقی –این‌بار زنان حیدرآباد- منفعل و فاقد فاعلیت تلقی می‌شوند که تنها توصیف مثبت یا منفی سوژه غربی بدان هویت می‌بخشد. متن زیر گفت‌وگوی مهرخانه با دکتر دایان دسوزا درخصوص فعالیت‌های او و کتاب یاران زینب است.

- خانم دکتر دسوزا! لطفاً کمی از تحصیلات، رشته دانشگاهی و مطالعاتی، و سایر آثار و کتاب‌هایتان برای ما بگویید.
من در یک خانواده معمولی و سفیدپوست آمریکایی به دنیا آمدم. برای تحصیل به کانادا رفتم و لیسانسم را در رشته زیست‌شناسی و فوق‌لیسانسم را در علوم تربیتی گرفتم. زمانی که در کانادا زندگی می‌کردم با یک پژوهشگر و کشیش مسیحی هندی‌الأصل آشنا شدم و ازدواج کردم. در سال ۱۹۸۵ به‌اتفاق همسرم به هندوستان سفر کردیم و در آن‌جا برای یک مؤسسه بین‌المللی در رابطه با گفت‌وگوی مسلمانان و مسیحیان کار کردم. به‌خاطر بیست سال زندگی و پرورش کودکان‌مان در حیدرآباد هند بود که دوستی‌های عمیقی میان من و زنان و خانواده‌هایی که عقبه مسلمان، هندو، ایرانی، و... داشتند، ایجاد شد. این دوره، دوره پرشکوهی از یادگیری و اکتشاف برای من و دوستان فوق‌العاده‌ام بود. من شروع کردم به مطالعه درباره اسلام و آموزش‌دادن یافته‌هایم درباره مسلمانان به طلاب مسیحی کلیسا، به‌منظور توسعه گفت‌وگوی میان مذاهب.

با شدت‌گرفتن سیاست‌های ناسیونالیستی هندوها و تنش‌های مذهبی میان هندوها و مسلمانان که به خشونت هرچه بیشتری می‌گروید، تلاش کردم توانم را صرف ایجاد برنامه‌های عملی‌تری برای پرورش رهبرانی جهت مدیریت نزاع و حفظ صلح کنم. بعد از بازگشت به آمریکا در سال ۲۰۰۴، توجهم را معطوف به توسعه شبکه‌های حمایتی از سالمندان جامعه خودم و مبارزه با نژادپرستی که عامل دوپارگی در کشورم می‌دانم، کردم. در طول این سال‌ها، در تمامی این حوزه‌ها مطالبی نگاشته‌ام.

- آشنایی شما با تشیع و به‌خصوص با موضوع کتاب چگونه صورت گرفت؟
من به‌خاطر زندگی طولانی در حیدرآباد، عاشق این شهر و منطقه داکان که شهر در آن قرار گرفته، شدم. ۱۵۰ سال حکومت شیعیان در این شهر باعث شده تا بقعه‌ها و زیارتگاه‌های متعددی مربوط به شیعیان و فرهنگ خاص تشیع مبنی بر احترام به پیروان ادیان مختلف، در مردمانی نضج یابد که شروع این فرهنگ را به حاکمان شیعه نسبت می‌دهند. همین‌طور که تجربه زندگی من در حیدرآباد گسترش پیدا می‌کرد، وقت بیشتری را با دوستان و آشنایان مسلمانم از شیعه و سنی صرف می‌کردم و این گونه با باورهای روزمره مردم آشنا می‌شدم.

اولین آشنایی من با محرم زمانی بود که یک پیاده‌روی عظیم عمومی را در شهر قدیمی حیدرآباد به چشم دیدم. فیل‌ها و اسب‌ها نمادهای مقدسی مربوط به باورهای شیعیان را حمل می‌کردند و خیل مردان عزادار در حرکاتی به‌منظور ارادت، خون خود را تقدیم می‌کردند. دوستان و آشنایان شیعه، من و همسرم را به خانه‌هایشان و حلقه‌های روضه‌خوانی دعوت کردند. همین‌طور که می‌گذشت، من بیشتر و بیشتر اوقاتم را با زنانی می‌گذراندم که درباره اعتقاداتشان بسیار کنجکاو شده بودم و از آن‌ها می‌خواستم تا درباره معتقدات و این‌که چگونه باورهایشان زندگی‌شان را شکل داده، برایم بگویند. زنان از نماز و اذکارشان برایم می‌گفتند و این‌که چگونه قدرت عافیت‌بخشی خداوند را به زندگی روزمره‌شان فرامی‌خوانند. من شروع کردم به تحقیق کتابخانه‌ای تا اطلاعات موثقی راجع به آن‌چه دیده و شنیده بودم، بیابم. متوجه شدم بیشتر کتب به زندگی مذهبی زنان اشاره دارند، اما بعضاً بسیار با بی‌دقتی و حتی بی‌احترامی به توصیف این امر می‌پردازند. فکر کردم که من می‌توانم تجربه زنان را در محوریت قرار دهم و اصلاً توصیفات خود زنان را از اعتقاداتشان بازگو کنم.

- کدام مناطق را در کتاب یاران زینب مطالعه کردید و دلیل آن چه بوده است؟
می‌توانم بگویم صرفاً تجربه شیعیان حیدرآباد را منعکس کرده‌ام؛ هرچند با زنانی که ریشه‌های حیدرآبادی داشته‌اند، اما در آمریکای شمالی زندگی می‌کنند نیز مصاحبه کرده‌ام. به‌شدت مجذوب زیارتگاه‌های زیبایی که زنان در شهر قدیمی حیدرآباد بنا کرده بودند و زندگی مناسکی زنان در این مکان‌ها و اطراف آن شده بودم. مطالعاتی هم داشته‌ام که نگاه گسترده‌تر هندی‌ها را از شهرهای لاکنو، مومبای، و ایالت تامیل نادو انعکاس می‌دهند، ولی زنان سوژه کتاب من، عمدتاً از حیدرآباد هستند.

- آیا برنامه‌ای برای ادامه مطالعه خود درباره جوامع شیعی و یا زنان مسلمان دارید؟
تحقیقات و آثار من درباره مذهب تشیع تقریباً 10 سال از زندگی مرا دربرمی‌گیرد و عمیقاً با زندگی من در هندوستان گره خورده است. این آثار، محصول ارتباط قوی‌ای بوده است که طی سال‌ها ایجاد کردم و حسی عمیق از احترام و همدلی را با فرهنگ، باور، و اجتماع شیعی در من ایجاد کرده است. امروز افتخار من این است که تعدادی از دوستان بسیار نزدیک من زنان قوی و دوست‌داشتنی شیعه هستند؛ لذا قلب من عمیقاً با زندگی آن‌ها و اجتماع‌شان گره خورده است. فعلاً برنامه‌ای برای ادامه تحقیقاتم در زمینه جوامع شیعه یا سنی ندارم.

- به نظر شما زنان شیعه در کجای قالب‌بندی‌های جهان بزرگ‌تر زنان قرار می‌گیرند؟ منظورم این است که ما درباره زنان اروپایی قرن ۱۸ که ژانر ادبی رمان را به آن‌ها نسبت می‌دهند، زنان آمریکایی قرن ۱۹ که برای حق رأی جنگیدند، زنان آسیایی و آفریقایی که هریک به‌گونه‌ای به فرهنگ و تمدن خود خدمت کرده‌اند، … ذهنیت‌هایی داریم. آیا کتاب یاران زینب کمک می‌کند تا نقشه‌ای زنانه از جهان ترسیم کنیم که در آن «روح زن شیعه» به همان کاملی که سایر زنان ترسیم شده‌‌اند، بازنمایی شود؟ آیا می‌توانیم این کتاب را آغازگر نسخه‌های متنوع‌تری از زنانگی در آینده نزدکی بدانیم که در آن از غربی‌سازی یا آمریکایی‌سازی زنانمان نهراسیم؟
تجربه شخصی من از زنان شیعه در هندوستان این است که این زنان توان، قدرت رهبری، و استقامت فوق‌العاده و عجیبی را حائز هستند. این زنان عمیقاً و قویاً توانسته‌اند برپاکننده و مدافع سنت‌ها باشند. اولین زنانی که دیده‌ام وعظ و خطابه‌های ماهرانه و سوزناکی ادا کرده‌اند، زنان واعظ شیعه بودند. من از مشاهده و بازگوکردن داستان یادگار حسینی -بقعه زیبایی که زنان برای زنان بنا کرده‌اند [منظور حضرت زینب سلام‌الله‌علیها و دیگر زنان بزرگ شیعه هستند]- بسیار تحت‌تأثیر قرار گرفتم.

من در گفتوگو با مردم، مورد پشت مورد از زنانی را یافتم که در مقابل مخالفت یا بی‌اعتنایی ایستادگی کرده‌اند. این خیلی الهام‌بخش و روشنگر بود. همچنین، این‌که زنان چطور باورهایشان را به‌صورتی پیش می‌برند که امر قدسی را به زندگی روزمره می‌آورد، برایم تحسین‌انگیز است. این موضوع بسیار برایم معنادار است و مرا به تفکر بیشتر درباره تجربه خودم از اعتقاداتم وامی‌دارد.

- استقبال حلقه‌های آکادمیک از کتاب شما چگونه بوده است؟
خیلی خوب. مردم خیلی به من لطف دارند. امیرحسین، ویراستار ژورنال «آکادمی آمریکایی مذاهب» درباره کتابم گفته است: «کتابی خواندنی… که کمک می‌کند زندگی زنان شیعه ه&