«پسران آدم» و بحران اندیشه‌ای فرزندان اسلام

خبرگزاری تسنیم - علیرضا جباری دارستانی

خدایی که هابیل و قابیل را «پسران آدم» می‌خواند و از عنوان «دو برادر» برای آن‌ها استفاده نمی‌کند، می‌فرماید همه مومنان «برادر»اند. مسالمت و مهرورزی اساس برادری است نه اشتراک در خون!

نخست:

قرآن کریم، سوره مائده، آیه 27: «وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» - و بر آنان(مردم) داستان دو پسر آدم را به راستى و درستى بخوان، که چون قربانى‌اى عرضه داشتند، از یکى از آنها پذیرفته شد و از دیگرى پذیرفته نشد، [قابیل به هابیل‌] گفت تو را خواهم کشت، گفت خداوند تنها از پرهیزگاران مى‌پذیرد.

خداوند در آیه 27 سوره مائده از هابیل و قابیل با عنوان «دو پسر آدم» (پسران آدم) یاد می‌کند و نمی‌فرماید «دو برادر»! این تعبیر در آیات دیگری از قرآن هم که در آن اشاره‌ای به رویداد کشتن هابیل توسط قابیل(قائن) رفته، تکرار شده است. اگر کسی دقت در تعیین واژگان در کلام وحی را به تجربه سنجیده باشد و اعجاز لفظی قرآن را به عنوان حقیقت پذیرفته باشد، می‌داند که «پسران آدم» خواندن هابیل و قابیل نمی‌تواند بی‌وجه ودلیل باشد. توجه به این نکته اساسی است که خداوند حتی برادرانی را که از یک مادر متولد شده‌اند و از صلب یک پیامبر خلق گردیده‌اند، اما رفتار انسانی و مسالمت‌آمیزی بین آن‌ها وجود نداشته، شایسته نام نهادن با عنوان «دو برادر» نمی‌داند. بنا بر این نکته خداوند تلویحا تاکید دارد که اولا برادری نسبت و صفتی مکرم و معظم است که هر کسی را شایسته موصوف شدن به آن عنوان نیست و ثانیا در بطن این عنوان ویژگی‌های والایی وجود دارد که اگر کسی به آن خوانده شد، بواسطه آن ویژگی‌ها است و لذا برای حفظ این عنوان موظف به مراقب از آن صفات است.

با توجه به آنچه در متون دینی از کتاب مقدس مسیحیان گرفته تا قرآن کریم مسلمانان درباره هابیل و قابیل و اختلافی که بواسطه حسادت و کینه‌ورزی قابل به هابیل بیان شده است، می‌توان دریافت که خداوند داشتن نسبتی مهرورزانه و مسالمت‌آمیز را یکی از ویژگی‌هایی می‌داند که متضمن نسبت برادری است و چون این نسبت، نسبتی دوطرفه است، مهرورزی و صلاح‌اندیشی در آن هم باید شکلی تعاملی داشته باشد.

دوم:

همان خدایی که هابیل و قابیل را دو برادر نمی‌خواند، در آیه 10 سوره حجرات چنین می‌فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» - در حقیقت مؤمنان با هم برادرند پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید امید که مورد رحمت قرار گیرید.

خداوند در این آیه صریحا اعلام می‌کند که «مومنان با هم برادرند» و سپس دستور می‌دهد که برای تضمین این نسبت برقراری سازش و اصلاح میان برادران ضروری است. بر مبنای آنچه پیشتر گفته شد و اکنون در سوره حجرات آمده است، نه تنها لازمه برادری، اصلاح و سازش و مسالمت است، بلکه برادری خود دلیل لازمی برای ایجاد مسالمت و اصلاح و سازش است. در این معنا نسبت دوگانه‌ی عمیقی میان برادری و مسالمت وجود دارد که در نص صریح آیات الهی به آن تاکید شده است. توضیح آنکه بر مبنای کلام خداوند نه تنها کسانی که با در ضمن ایمان به خدا، با احترام و مهرورزی با یکدیگر رفتار می‌کنند، شایسته عنوان برادری هستند، بلکه بر برادران واج و ضروری است بین یکدیگر احترام و مهرورزی و مسالمت را رواج داده و تضمین کنند.

سوم:

اخبار ناگوار جهان اسلام گوش عالم را پر کرده و به گونه‌ای تکرار مکرر شده است که ناگواری رویدادها، نفوذ خود را از دست می‌دهند. شرایط به سمت عادی‌سازی ملازمت جنگ و درگیری با آموزه‌های اسلامی پیش می‌رود و در این بین خود مسلمانان از همه غافل‌ترند.

اهمیت موضوع در آن است که این بحران که فرایند تخریب و تهدیدش روز به روز هم بیشتر می‌شود، از عدم شناخت کافی مسلمانان از خود اسلام ناشی می‌شود و متهم ساختن دشمن خارجی اگر هم کاملا درست و بر حق باشد باید به نقدی درورنی از خود بیانجامد تا مقابله به دشمن بیرونی بر مبنایی منسجم دنبال شود. فهم ساده‌اندیشانه و غیرمتاملانه از دین آسیب‌پذیری مجموعه دینداران را از آسیب‌هایی که عامل آن‌ها دشمنان خارجی هستند، کاملا مهیا می‌کند. این مشکل قطعا چاره‌ای اساسی دارد که باید آن را در عالم نظر و عقلانیتی جست که منجر به خودآگاهی مسلمانان در زمانه کنونی شود. عدم این خودآگاهی تاریخی را دشمنان بیشتر و پیشتر از خود مسلمانان دریافته‌اند و به همین دلیل است که در برنامه‌ریزی آسیب‌زنندهشان لااقل یک گام از ما پیشتر بوده‌اند.

در این شرایط نوعی از تفکیک نیروهای فکری لازم است؛ مقابله با آسیب‌های دشمنان خارجی، نیازمند نوعی از نیروهای نظرورز در حوزه‌های علوم استراتژیک و سیاسی در عالم اسلام است؛ نخستین کارکرد این بخش از نیروهای فکری ایجاد وحدت اندیشه و انگیزه در مواجهه با دشمنانی است که از ضعف ساده‌اندیشی عوام برای ضربه‌زدن به کلیت جامعه اسلامی استفاده می‌کنند، کارکرد بعدی خنثی‌سازی یا تبدیل بحران به فرصت در شرایط بحرانی کنونی است!

اما کار بنیادی‌تر که درون‌گروهی است، نخبگان نظری و فکری برعهده دارد و آن ارتقای سطح فهم دین‌داری مسلمانان و توجه دادن آنان به اصولی است که در شرایط کنونی کمتر از فروع اهمیت یافته‌اند. بحرانی تفرقه و اختلاف بین مسلمانان را صرفا از دشمنی‌های بیرونی دانستند همانقدر ساده‌اندیشانه است که تاثیر خصومت دشمنان را این امر نادیده بگیریم. حل معضل کنونی جهان اسلام علاوه بر خنثی‌سازی مکر دشمن، راه اساسی‌تری دارد که آن را باید در معدو‌م‌ساختن زمینه‌ کار دشمنان در هر زمان و هر مکانی صورت‌بندی کرد!

ریشه‌کن کردن رویکرد سطحی‌نگرانه و جاهلانه به دین که در آن بصیرت دینی جایگاهی ندارد و خشک‌مغزان، سردمداران انعطاف‌ناپذیر آن هستند کاری است که در دوره کنونی برای کلیت جامعه اسلامی لازم است چه در اهل سنت و چه در تشیع. بویژه که دروران ما، دوران تسلط آگاهی و خودآگاهی‌ در همه حوزه‌ها است و اندیشمندان جهان اسلام در چنین عصری وظایف بسیار خطیرتری برعهده دارند. خودانتقادی درونی مسلمانان مذاهب مختلف در شرایط امروزی بر مبنای فعالیت اندیشمندان اسلامی شاید راه حل ریشه‌ای حل مشکلات کنونی ما باشد. «برادری» و «اصلاح بین برادران»، امرور معنایی جز این ندارد!

انتهای‌پیام/