بازنمایی از فرهنگ مرد سالار در آثار جلال آل احمد و زویا پیرزاد

همایش ملی اعتدال/ سمیره حاجیانی در مقاله‌ای به بررسی رویکرد جلال آل احمد و زویا پیرزاد در مورد زنان پرداخت.

به گزارش کمیته اطلاع رسانی دومین همایش ملی اعتدال، کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی و مدرس دانشگاه در مقاله‌ای تحت عنوان مقایسه تطبیقی سیمای زن در داستان‌های جلال آل‌احمد و زویا پیرزاد (با تأکید بر رویکرد اعتدال) که امروز در همایش زنان،اعتدال و توسعه ارائه شد؛ آورده است: داستان‌های جلال آل احمد که هر کدام دردی از دردهای جامعه ما را منعکس می‌کند، سرشار از توجه به مسائل و مشکلات زنان است. او پیوسته از زنان دفاع می‌کند و از محرومیت‌ها و محدودیت‌های آن‌ها انتقاد می‌کند. آل احمد خواهان حقوق یکسان زن و مرد است و در انتقاد از وضعیت نا بسامان حضور آن‌ها در اجتماع می‌گوید ما فقط به این قناعت کرده‌ایم که به ضرب و دگنک، حجاب را از سرشان برداریم و درِ عده‌ای مدارس را به رویشان باز کنیم و بعد دیگر هیچ، همین بسشان است. رأی و نمایندگی مجلس هم که مدت‌هاست مفتضح شده و حتی مردها را در آن حقی نیست و اصلاً رأیی نیست. پس در حقیقت چه کرده‌ایم؟ به زن تنها اجازه تظاهر در اجتماع را داده‌ایم، فقط تظاهر و خودنمایی. یعنی زن را که حافظ سنت و خانواده و نسل و خون است، به لنگاوی کشیده‌ایم. به کوچه آورده‌ایم و به خودنمایی و بی بند و باری واداشته‌ایم که سر و رو را صفا بدهد و هر روز ریخت یک مد تازه را به خود ببندد و ول بگردد. آخر کاری، وظیفه‌ای، مسئولیتی در اجتماع، شخصیتی؟! ابداً. یعنی هنوز زنانی از این نوع کم هستند. تا ارزش خدمات اجتماعی زن و مرد و ارزش کارشان یکسان نشود و تا زن، همدوش مرد، مسئولیت اداره گوشه‌ای از اجتماع را به عهده نگیرد و تا مساوات به معنای مادی و معنوی آن میان این دو مستقر نگردد، ما در کار آزادی صوری زن‌ها، سال‌های سال پس از این هیچ هدفی و غرضی جز افزودن به خیل مصرف‌کنندگان پودر و ماتیک (محصولات غرب) نداریم.

در ادامه مقاله آمده است: در بررسی روزگار آل احمد، جامعه‌ای را می‌بینیم که به تدریج از سنت‌ها فاصله می یرد و وارد فضای جدیدی می‌شود. گسترش شهرنشینی و مهاجرت به شهرها و شکل‌گیری طبقات جدید در جامعه تبعات و مشکلاتی به وجود می‌آورد که برای حل آن‌ها به وضع قوانین جدید نیاز است. قانونی که از افراد ضعیف و بی‌پناه، به ویژه زنان، دفاع کند. در آن زمان از طرفی قانون‌های حمایت‌کننده از زنان نقص داشتند و از طرفی هم همان قوانین، به علت بی‌سوادی زنان، کامل اجرا نمی‌شدند و زنان از به دست آوردن مطالبات خود محروم می‌ماندند.در داستان بچه مردم از مجموعه سه تار، زنی را می‌بینیم که شوهرش او را طلاق داده و با فرزند خردسالش رها کرده است. زن برای داشتن سرپرست و سرپناه، در پی ازدواج دوم است. شوهر دوم زن را مجبور می‌کند فرزندش را در خیابان رها کند، زیرا به گفته خودش حاضر نیست پس افتاده یک نره خر دیگر را سر سفره‌اش ببیند. زن که هیچ حامی در جامعه ندارد مجبور می‌شود برای پذیرفته شدن از طرف شوهر دوم پا بر روی مهر مادری بگذارد و جگرگوشه‌اش را در خیابان رها کند. درماندگی و بی‌پناهی این زن تنها را ببینید که می‌گوید، اگر این شوهرم هم طلاقم می‌داد چه می‌کردم؟ ناچار بودم بچه‌ام را یک جوری سر به نیست کنم. یک زن چشم و گوش بسته مثل من غیر از این چیز دیگری به فکرش نمی‌رسید. نه جایی را بلد بودم و نه راه چاره‌ای می‌دانستم.

نویسنده در بخش دیگر مقاله به بررسی آثار پیرزاد پرداخته و آورده است: پیرزاد کوشیده است در آثارش تصویر جذابی از زن ایرانی به نمایش بگذارد. قهرمان رمان‌هایش اغلب زنانی هستند که دنبال کشف و شناخت هویت زنانه‌اند و مسائل زنان، آرمان‌ها و اهداف آنان همواره مورد توجه نویسنده بوده است. در همه داستان‌های نویسنده یا قهرمان زن‌ها هستند یا زاویه دید زنانه است؛ چنانکه تعّدد و تنوع شخصیت‌های زنانه از ویژگی‌های منحصر به فرد آثار نویسنده است که در صحنه‌های مختلف هستند و نقش‌هایی را برعهده دارند.

در پایان مقاله آمده است: از بررسی‌های حاضر می‌توان چنین برداشت کرد که با توجه به اینکه این دو نویسنده در دو دوره تاریخی متفاوت زندگی کرده‌اند، شباهت‌های نزدیکی چون ظلم به زنان، بی‌عدالتی در حق زنان جامعه، بی‌هویتی زنان و نداشتن حقی برای اعتراض و ... در آثار آن‌ها دیده می‌شود. زنانِ داستان‌های جلال آل‌احمد خود را حقیر می‌یابند. آنان در فضایی مردسالار توصیف می‌شوند و در محیطی زندگی می‌کنند که آزادی و تساوی برای زن در عمل و نظر وجود ندارد. در مجموع، داستان‌های آل احمد، تصویری از حقارت زنان در جامعه‌ای مردسالار است. زنانی که از خود هیچ اختیاری ندارند و از سوی مردان مورد اذیت و آزار قرار می‌گیرند. آنچه آل احمد از زن در داستان‌هایش به نمایش می‌گذارد، تصویر حقارتی است که جامعه به زنان تحمیل می‌کند. زنان ابتدا در خانه پدری و سپس در اسارت خانه شوهر، نادیده انگاشته می‌شوند. زن در چنین جامعه‌ای شخصیتی است منفعل. او تحقیر می‌شود، کتک می‌خورد و حقی بیش از این برای خود قائل نیست. وی در همه آثار با زبانی ساده، روزمرگی و تکرار در زندگی زنان را بیان کرده است. در مجموعه داستان‌های کوتاه او، شخصیت زنان اغلب در فضای زندگی خانوادگی و درگیر با مسائل روزمره زندگی توصیف شده است. احساسات یک زن، نگرشش به زندگی و محدودیت‌هایش در جامعه ایرانی را در داستان‌هایش به خوبی تصویر کرده است. او سعی در به چالش کشیدن فرهنگ مردانه دارد. تأکید بر جنبه‌های روزمره و مکرر زندگی زنان که در ظاهر چندان اهمیتی ندارد و بازنمودن تجربه‌های خاص زنانه، دنبال زمینه‌ای برای آشتی دادن مردان با زندگی زنان است. اما پیرزاد در مقایسه با جلال آل احمد پا را فراتر نهاده، با ایجاد تغییر در شخصیت زنان –نسبت به دوره‌های قبل- و با وارد کردن زن به چرخه تولید و اقتصاد، عادت ستیزی و آشنایی‌زدایی کرده است. او در مجموعه داستان‌های کوتاهش به زندگی روزمره و کسالت‌آور زنان اشاره کرده است. ولی این موضوع در همین حد باقی می‌ماند تا اینکه در رمان عادت می‌کنیم با تحول در نقش‌پذیری زن، زنان را از انفعال خارج می‌کند و به عرصه فعالیت‌های اجتماعی سوق می‌دهد. در نهایت با توجه به توصیف وضعیت زنان در جامعه ایران در دو دوره متفاوت می‌توان گفت که توسعه پایدار که همه جوامع بشری در جست‌وجوی آن است،توسعه‌ای است که تمرکز خود را بر مردم قرار داده و آشکار است که مسائل زنان به عنوان نیمی از جمعیت یک کشور در این فرایند از جایگاه ویژه‌ای بر خوردار است. لذا برای رسیدن به توسعه‌ای پایدار و تسریع فرایند توسعه و تحقق عدالت اجتماعی لازم است در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها، زنان را به عنوان نیروهای فعال و سازنده مورد توجه قرار دهند و زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی مناسب را فراهم نموده تا زنان نیز بتوانند از فرصت‌ها و امکانات استفاده کنند و نهایتاً سیاست‌ها و اقداماتی که به تبعیض‌های نهادی شده علیه زنان شده منجر شده حذف شود.در جامعه‌ای که ایدئولوژی مردسالاری بر آن حاکم بوده و مردان از موقعیت مسلط برخوردار باشند ،زنان از نظر شرایط اشتغال ،درآمد، تحصیل و سایر مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده اجتماعی به مراتب از مردان پایین‌تر بوده و تنها از طریق مشارکت هرچه بیشتر آنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی و حضور مؤثر آنان در جامعه است که امکان فرایند توسعه را در جهت تأمین عدالت اجتماعی و اقتصادی تکامل بخشید.

منبع: