آیا زن مسلمان امروزی می‌تواند از حضرت زهرا(س) الگو بگیرد؟

مهرخانه/ آنچه در ادامه می‌خوانید، مشروح مناظره حجت‌الاسلام حسین بستان و حجت‌الاسلام احمد رهدار، درخصوص ضرورت الگو بودن حضرت زهرا(س) برای زنان جامعه امروز، امکان وقوعی آن و چالش‌های موجود با توجه به کمبود منابع تاریخی درخصوص زندگی آن حضرت است.

مهرخانه به مناسبت روز ولادت حضرت زهرا(س) و روز زن، به منظور بررسی ضرورت الگو بودن حضرت زهرا(س) برای زنان جامعه امروز، امکان وقوعی آن و چالش های موجود با توجه به کمبود منابع تاریخی درخصوص زندگی حضرت زهرا(س)، مناظره ای با حضور حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسین بستان، جامعه شناس و عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و حجت الاسلام و المسلمین احمد رهدار، استاد دانشگاه، پژوهشگرتاریخ و ریاست مؤسسه فتوح اندیشه، برگزار کرد. آنچه در ادامه می خوانید، مشروح این مناظره است.

در ابتدای بحث، حسین بستان عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در خصوص ضرورت الگوسازی از حضرت زهرا، گفت: بحث ضرورت الگوسازی از حضرت زهرا، فراتر از بحث های اجتماعی است و یک بحث اعتقادی و کلامی به شمار می رود. به عنوان یک اعتقاد و یک باور ضرورت دارد که ما از اولیای دین و کسانی که خداوند برای کمال ما فرستاده است، پیروی کنیم. اگر فردگرایانه نگاه کنیم، در می یابیم که هرکس برای کمال نفسانی خودش راهی را طی می کند. به عبارت دیگر پیروی از معصومین همان صراط مستقیمی است که از ما خواسته شده است بر اساس آن عمل کنیم.

ظرفیت الگوسازی از حضرت زهرا(س) باید در جامعه ایجاد شود
وی در مورد اینکه آیا امکان الگوسازی از حضرت زهرا وجود دارد یا خیر، گفت: بحث امکان الگوسازی از حضرت زهرا در جامعه مهم است و صرفاً یک بحث کلامی نیست. باید در جامعه ظرفیت ها و قابلیت هایی وجود داشته باشد تا ما بتوانیم این آرمان را تحقق بخشیم. از طرف دیگر باید موانع و مشکلاتی که در این راه وجود دارد را بشناسیم. با یک نگاه تطبیقی در می یابیم که در عالم مسیحیت نیز مشابه این بحث وجود دارد. در آنجا هم این بحث مطرح می شود که اگر حضرت مریم به عنوان الگوی یک زن است، آیا به یک زن امروزی می توان گفت که از حضرت مریم پیروی کند و او را الگوی خود قرار بدهد؟

بستان افزود: مشکل اینجاست که به یک زن امروزی با اقتضائات زندگی امروز، نمی توانیم بگوییم شما باید از حضرت مریم پیروی کنید؛ یعنی قابلیت و تحقق عملی این موضوع را زیر سؤال می برند. در بحث اسلامی نیز ادعای ما این است، الگویی که خداوند برای ما مشخص کرده است حضرت زهرا است. این تنها یک هدف عالی یا آرمان متعالی نیست، بلکه هدفی آرمانگرایانه است. در مقام عمل نیز این امکان وجود دارد که ایشان به عنوان یک الگو مطرح شوند. با نگاهی به زندگی حضرت در می یابیم که این قابلیت که ایشان به عنوان یک الگو برای نسل های امروز مطرح گردند، وجود دارد.

در دین اسلام برخلاف سایر ادیان، قرآن و ائمه معصومین(ع) ثابت هستند
در ادامه احمد رهدار استاد دانشگاه و پژوهشگرتاریخ نیز در خصوص ضرورت و امکان الگوسازی از حضرت زهرا گفت: ما بر خلاف فلسفه تاریخ هایی که در دنیای غرب وجود دارد، مبنی بر اینکه نسبت بین گفتمان های تاریخی را گسسته می بیند و از یک گفتمان به گفتمان دیگری ارث و میراثی وارد نمی کند، با آنها متفاوت هستیم. تاریخ ادیان، تاریخ پیوسته است. ما معتقدیم که گذشته و تاریخ ما، پیوسته است و گذشته ما، حال ما و حال نیز سرمایه آینده ماست.

وی افزود: ائمه معصومین کسانی هستند که مسلمانان بر این باورند که اینها حضور تاریخی داشتند و کلامی که به آنها منسوب می شود، با یک روش شناسی اثباتی، کلامی، یقینی و مورد اتفاق است. لذا بازگشت به سلف صالح، در دین اسلام مطرح و مورد قبول است، هرچند متأسفانه به لحاظ تاریخی در سده اخیر کسانی مثل سید جمال و شیخ محمد عبده وکواکبی بحث بازگشت به سلف صالح را مطرح کردند و بعد از آنها جریان سلفی نوعی تفسیر متحجرانه و تنگ با روش های غیر انسانی و غیر اسلامی از این بازگشت به سلف و گذشته را مطرح کردند که در عالم اسلامی هم این بازگشت ابهام دار شد.

الگوهای اصیل اسلامی باید در فرهنگ و زندگی ما جریان داشته باشند
این استاد دانشگاه ادامه داد: امروز در پرتوی وهابیت و امثال آن، اصل بازگشت در عقلانیت جمعی مخدوش شده است. یک فرد مسلمان از اساس با یک فرد غربی متفاوت است. زیرا ما تاریخ را پیوسته می بینیم. در این تاریخ دغدغه تکامل و عبرت وجود دارد. در بحث امکان، پرسشی جدی تر مطرح می شود و آن اینکه نسبت ما و ائمه چیست؟ آن بزرگواران تاریخ ما هستند یا فرهنگ ما هستند؟ اگر تاریخ ما باشند با یک تعییر مسامحه ای از تاریخ می توانیم آنها را پشت سر قرار دهیم و اگر فرهنگ ما باشند علی القاعده باید در متن حیات ما جاری و ساری باشند. تفاسیر غالب اسلامی، اعم از شیعه و سنی، از الگوهای اصیل اسلامی این نیست که آنها صرفاً تاریخ ما هستند و در گذشته جای گرفته است.

با اعتقاد به این امر که ائمه از جنس فرهنگ هستند، مسئله الگوی زیستی حضرت زهرا هم حل می شود
رهدار تصریح کرد: اگر معتقد شدیم که ائمه(ع) ما نسبت به عالم اسلامی تنها از جنس تاریخ نیستند، بلکه آنها از جنس فرهنگ هستند، مسئله امکان تجلی دادن به الگوی زیستی حضرت زهرا(س) در عصر ما هم حل می شود. ممکن است اکنون رسالت اصلی مصلحان اسلامی پاک کردن شکاف میان آموزه ها و برنامه های اسلامی و ترسیم نموداری باشد که نحوه رسیدن از آموزه ها به برنامه ها را به ما نشان دهد.

باید در اصول ثابت زندگی، از حضرت زهرا و ائمه معصومین پیروی کرد
در ادامه بستان در خصوص شاخص هایی که می توانیم بر مبنای آنها از حضرت زهرا الگوسازی کنیم، اظهار داشت: ما برای این که چنین کاری را انجام دهیم، به مقدماتی نیاز داریم که باید آنها را به عنوان مبانی بحث تلقی کنیم و بر پایه آنها وارد بحث های جدی و عملیاتی تر شویم. قبل از بحث مفروضاتی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. بحثی که به عنوان بحث مبنایی است و می توان آن را به عنوان بحث فلسفی در نظر گرفت. زیرا این بحث، یک سری مبانی فلسفی دارد تا به متن آن بحث برسیم. یکی از مبانی مهم آن، بحث ثابت و متغیر است. طبعاً در بحث الگوسازی نیز با آن مواجه هستیم. در متون دینی این بحث مطرح می شود که یک سری امور ثابت داریم و گاهی هم امور متغیر در متون دینی وارد شده است.

وی افزود: ائمه انسان های عادی بودند که در یک ظرف زمانی خاص زندگی می کردند که بحث ثابت و متغیر بودن را خیلی واضح تر بیان می کنند. ما وقتی می خواهیم از آن بزرگواران الگو بگیریم باید سراغ چه شاخص هایی در زندگی و رفتار و گفتار آنها برویم؟ طبعاً این مسئله به عنوان یکی از مبانی بحث ماست و باید آن را حل کنیم. مواردی است که به جنبه های متغیر شخصیت و زندگی آنها بر می گردد، مثلاً آنها در شرایط محیطی خاصی زندگی می کردند و از غذا و ظروف خاصی استفاده می کردند و یا مرکب خاصی داشتند. الگوگیری از ائمه لزوماً بدان معنی نیست که تمام اینها را مو به مو در عصر خودمان به آن شکل پیاده کنیم. این تفکیک باید اینجا مد نظر قرار بگیرد.

منابعی که بتوان با استناد به آنها از حضرت زهرا(س) الگوگیری کرد، بسیار محدود است
این استاد دانشگاه با اشاره به منابعی که می توانیم با رجوع به آنها برای این الگوسازی برنامه ریزی کنیم، گفت: یکی از نکاتی که باید قبل از ورود به بحث بدان توجه کرد، این است که ما در منابع محدودیت داریم، زیرا در صدر اسلام و شرایط تاریخی زمان آن بزرگوار، منابع و مدارکی که بتوانیم به آنها استناد کنیم بسیار کم است. در میان ائمه، از امام صادق و امام باقر مطالب بسیاری به ما رسیده است که هم در گفتار و هم در زندگی آنها برای ما راهنماهای مؤثری هستند. ولی در مورد حضرت زهرا مطالب کمتری وجود دارد. این مطالب علاوه بر آنکه محدودتر است، از نظر حجیت و قابلیت استناد نیز در سطح ضعیف تری نسبت به مطالبی که از ائمه بعدی به ما رسیده است، قرار دارد. حتی روایاتی که در مورد زندگی و سیره ایشان به ما رسیده است چندان اسناد محکمی نیستند و اعتبار سندی قوی ندارند. این برای ما محدودیت زیادی ایجاد می کند، وقتی می خواهیم بر روی جنبه ای از زندگی ایشان استناد کنیم، منبع قابل اتکایی نداریم. برای مثال در مورد ازدواج ایشان، روایت های مختلفی وارد شده است؛ بعضی سند هایشان ایراد دارد و مطالبی که در برخی دیگر از سندها نقل شده است با واقعیت های تاریخی همخوانی ندارد. این برای ما محدودیت ایجاد می کند، اما باید تا جایی که امکانش هست از منابع موجود استفاده کنیم.

وی افزود: در زمان حضرت زهرا نوشتن و ثبت وقایع چندان مرسوم نبوده و به شکل علمی وجود نداشته است. این جریان ها کم کم در قرون بعدی راه افتاد. علاوه بر آن، به دلیل تضادها و تعارض هایی که در مسئله ولایت و امامت به وجود آمد، گاه تعمدهایی هم صورت گرفته و باعث شده است ک