کتاب کودک بیش از آنکه نویسنده محور باشد، ناشر محور است/ غذای جویده را به نام «کتاب» تحویل کودک می‌دهیم

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، اگرچه کتاب کودک و نوجوان طی سال‌های پس از انقلاب رشد چشمگیری هم از حیث کیفی و هم از نظر کمی داشت، اما از میانه دهه 80 روند تولید ادبیات کودک تغییر کرد به طوری که رشد کتاب‌های ترجمه‌ای و افزوده شدن تعداد عناوین غیر خلاق برای مخاطب کودک و نوجوان نگرانی برخی از کارشناسان این حوزه را به همراه داشت.

در این میان برخی بر این باورند که ادبیات کودک و نوجوان در این سال‌ها بیشتر از آنکه نویسنده‌محور باشد_ چنانچه در سال‌های ابتدایی انقلاب بود_ ناشر محور شده و این ناشران هستند که تعیین می‌کنند که چه کتاب‌هایی وارد چرخه ادبیات کودک شود. رشد انتشار کتاب‌های ترجمه‌ای در مقایسه با کتاب‌های تألیفی، افزایش چشمگیر کتاب‌های تلخیصی بدون استفاده از هنر و خلاقیت نویسنده، ورود مترجمان کم‌تجربه به سودای کتاب کودک و ... از دیگر مشکلاتی است که حوزه ادبیات کودک و نوجوان از وجود آن رنج می‌برد. برخی از نویسندگان بر این باورند که ادامه این شیوه، آینده ادبیات این حوزه را دستخوش تغییرات اساسی خواهد کرد.

خبرگزاری تسنیم با جعفر ابراهیمی(شاهد)، از شاعران پیشکسوت ادبیات کودک و نوجوان، در این‌ رابطه به گفت‌وگو پرداخت. وی در این گفت‌وگو معتقد است که در سال‌های اخیر ادبیات نوجوان رشد داشته و آثار خوبی در این زمینه منتشر شده است، اما در مقابل این ادبیات کودک است که به دلایل متعدد از جمله نداشتن تعریفی مشخص از آن، به فراموشی سپرده شده است. به اعتقاد این شاعر کتاب‌های درسی، یکی از عوامل مهم در ایجاد رکود حاصل شده در ادبیات کودک، وجود ناشرانی است که انتشار آثارشان در روشن‌ شدن وضعیت کتاب کودک و نوجوان تأثیرگذار است. به گفته او؛ دنیای کتاب کودک در سال‌های اخیر بیش از آنکه نویسنده‌محور باشد، ناشر محور است. مشروح گفت‌وگوی تسنیم با ابراهیمی به این شرح است:

*تسنیم: جناب ابراهیمی! شما در یکی از گفت‌وگوهایتان عنوان کردید که ادبیات کودک در سال‌های اخیر دچار رکود شده است. رکودی که در آن کمتر شاهد خلق و انتشار کتابی هستیم که در آن خلاقیت به کار رفته باشد و حرفی برای گفتن داشته باشد. همانطور که می‌دانید ادبیات کودک و نوجوان در سال‌های پس از انقلاب یکی از موفق‌ترین حوزه‌های ادبی در کشور بوده است که به آن می‌توان امیدوار بود. با وجود این، منظورتان از این رکود دقیقاً چیست؟

در سال‌های اخیر در تمام حوزه‌های کتاب و نشر این رکود دیده می‌شود. این رکود در بخش بزرگسالان نیز دیده می‌شود و بخش قابل توجهی از وجود چنین معضلی به مشکلات صنعت نشر و گران‌تر شدن کتاب‌ها بازمی‌گردد. با توجه به آماری که اعلام می‌شود، قیمت کتاب نسبت به سال‌های گذشته سه یا چهار برابر شده است. این برای مردمی که در گذشته اعلام می‌کردند به خاطر گران شدن کتاب آن را نمی‌خرند، دشوار است که مبلغ بیشتری را برای خرید این محصول فرهنگی بپردازند. به نظرم اگر الآن مردم بگویند که کتاب گران است، واقعاً حق دارند. متأسفانه راهکارهایی هم که برای فرار از این رکود اعلام می‌شود، خیلی موقتی و کم‌ اثر است؛ فکر نمی‌کنم که راه به جایی ببرد؛ مگر اینکه کار اساسی در دراز مدت انجام بگیرد و برای برون‌رفت آن برنامه‌ریزی شود.

ما در سال‌های گذشته آثار خوبی به ویژه برای گروه سنی نوجوان در بخش داستان داشتیم که کتاب‌های خوبی در این زمینه متولد شده است، اما در مقابل در بخش شعر رکودی دیده شود. ناشران کمتر رغبت به سمت چاپ کتاب شعر نشان می‌دهند و این به خاطر هزینه‌هایی است که کتاب‌های شعر دارند. تصویرگری کتاب‌های شعر بیشتر است و از سوی دیگر، برخی ناشران معتقدند که مردم کمتر علاقه به شعر دارند و بیشتر تمایل دارند که داستان بخوانند. هرچند به نظرم این نوع دیدگاه اشتباه است، چون تجربه نشان داده است که اگر مجموعه شعری خوبی منتشر شود، مردم به سراغش می‌روند و از آن استقبال می‌کنند.

در بخش داستان کارهای خوبی در بخش نوجوان انجام می‌گیرد، اما جای خالی داستان‌های کوتاه و رمان در بخش کودک خالی است. در دهه اول و دوم انقلاب بیشتر نویسندگان و شاعران در بخش ادبیات کودک کار می‌کردند و در کنار ادبیات کودک، به بخش نوجوان نیز می‌پرداختند، اما الآن عمده کارها متمرکز بر ادبیات نوجوان است و ادبیات کودک و خردسال در کنار ادبیات نوجوان شکل می‌گیرد. این رکود بیشتر از این نظر به چشم می‌خورد که عمده جمعیت ما کودکان و خردسالان هستند، اما ادبیات کودک در این وضعیت است.

ادبیات کودک دچار سردرگمی شده است

از سوی دیگر، ادبیات خردسال نیز نسبت به ادبیات کودک وضعیت بهتری دارد. اما ادبیات کودک که برای گروه سنی دبستان است، دچار نوعی سردرگمی شده‌ است. این سردرگمی هم در کودکان و هم در نویسندگان دیده می‌شود. علاوه بر این، ما با نوعی سردرگمی در شناخت کودکان امروز هم مواجهیم. گروه سنی کودکان در گذشته به صورت دیگری بودند و امروز ویژگی‌های خاص دیگری دارند. پیشرفت تکنولوژی و روی کار آمدن فضاهای مجازی سبب شده تا بینش کودکان بالاتر رود و دنیای دیگری پیدا کنند. در کنار همه این موارد، آپارتمان‌نشینی رشد بیشتری نسبت به گذشته پیدا کرده و این خود نیازهای جدیدی را به همراه دارد. همه این موارد در تغییر کردن کودکان امروز نسبت به کودکان دیروز، مؤثر بوده‌ است.

شناخت درستی از کودک امروز نداریم

معتقدم که هم باید به گروه سنی کودک بیشتر اهمیت داده شود و هم به شناخت این گروه سنی بیشتر توجه شود. سرودن و نوشتن برای کودکان کار سختی است؛ هر چند ظاهر کار این طور نشان می‌دهد که چون آسان خوانده می‌شود، پس راحت هم سروده می‌شود. این در حالی است که این حوزه، حوزه‌ای حرفه‌ای و تخصصی است و سخت‌تر از نوشتن برای نوجوانان است. به همین دلیل نویسندگان تمایل بیشتری به سمت کارهای نوجوانان دارند. با توجه به انبوه جمعیتی که داریم، این تعداد آثار کافی نیست. اگر نشست‌هایی فراهم شود که به بحث کودکان و ادبیات آنها بپردازد، امکان دارد که در این بخش تأثیرگذار باشد. متأسفانه شرایط به گونه‌ای است که گمان می‌رود که گروه سنی کودک، به یک گروه سنی فراموش‌شده مبدل می‌شود. برخی فکر می‌کنند که لزومی ندارد که این گروه سنی کتاب غیر درسی بخوانند، این در حالی است که کتاب‌های درسی نمی‌تواند نیازهای آنها را در این زمینه فراهم کند.

نوجوانان آزادی عمل بیشتری دارند و می‌توانند در آثار بزرگسالان کتاب‌های شعر و داستان راحت‌تر و قابل درک‌تری بیابند؛ مثلاً کتاب‌های سپهری و دیگران را بخوانند، اما این برای گروه سنی کودک امکان‌پذیر نیست. ادبیات خاصی برای این گروه سنی(هشت تا 11 سال) لازم است که باید بیشتر به آن پرداخته شود.

*تسنیم: ما در سال‌های دهه 60 و 70 نویسندگانی داریم که با کتاب‌ها و آثارشان دنیای کودکان آن زمان را رقم زدند؛ به طوری که الان بعد از گذشت این سال‌ها به عنوان یکی از خاطرات ماندگار در ذهن مخاطبانش باقی مانده است و دوست دارند که با وجود گذشت سال‌ها گاهی آنها را مرور کنند. این  موضوعی که فرمودید چقدر به این بازمی‌گردد که ما طی این سال‌ها نتوانسته‌ایم نویسندگان موفقی در این رابطه تربیت کنیم؟

مشکل در جای دیگری است. گروه اول نویسندگان و شاعران حوزه ادبیات کودک و نوجوان پیشکسوت بودند و کار کردند. آنها کسانی بودند که در کنار رزمندگان کار می‌کردند. رزمندگان در جبهه‌ها فعالیت می‌کردند و این دسته از نویسندگان و شاعران نیز بر خود فرض می‌دانستند که باید در پشت جبهه کار فرهنگی کنند. این گروه چشم‌داشت مالی آنچنانی نداشتند و از جان و دل مایه می‌گذاشتند. بعد از جنگ، تجمل‌گرایی شروع شد و زندگی‌ها تغییر کرد. شاعران و نویسندگان دیدند که نمی‌توانند با معیارهای نویسندگان و شاعران دهه اول کار کنند و ناچارند که به مسائل مادی هم توجه کنند. چون در این زمینه درآمد مالی آنچنانی هم وجود ندارد، برخی از اهالی قلم به دلیل مشکلات مالی علی‌رغم میل و علاقه‌ای که به ادبیات کودک دارند، مجبور شدند که آن را رها کنند یا دست به کارهایی بزنند که به اصطلاح سفارش‌نویسی است تا بتوانند از این طریق مشکلات مالی خود را به نوعی جبران کنند.

غذاهای جویده‌ای که به نام کتاب چاپ می‌شود

هستند نویسندگانی که دوست دارند که به کارهایی که دوست دارند، بپردازند و درباره سوژه‌هایی که دوست دارند، بنویسند، اما متأسفانه شرایط مالی آنها را مجبور می‌کند که در کاری که دوست ندارند، غرق شوند و به خلاصه‌نویسی‌های متون کهن و آثار دینی و ... که فروش خوبی دارد، روی بیاورند. این دسته از کتاب‌ها شاید بتوانند بخشی از نیاز مخاطب کودک را برطرف کند، اما بخش مهمی از نیازهای او باقی می‌ماند که پرداخته نشده‌ است. بعضی از این دسته از آثار را شاید بچه‌ها نخوانند و تنها مراکز فرهنگی بخر&am