داغ هنر ۱۰۰۰ساله درسینه آخرین بازمانده: «نمد» با من فراموش می‌شود

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ونوس بهنود: در محله چراغ علی اردبیل پشت پنجره مغازه کوچکی نشسته و به گوشه‌ای خیره مانده است.

خط نگاهش را دنبال می‌کنم اما نگاهش به مقصد خاصی اشاره ندارد. روی شیشه مغازه نوشته‌اند: «انواع تشک، لحاف و بالش». در ظاهر به نظر نمی‌رسد در این مغازه چیزی به نام نمد وجود داشته باشد اما عباس نمادی آخرین صنعتگر نمدمال در مرکز استان اردبیل است.

مغازه بوی پشم گوسفندی می‌دهد. گونی‌های پشم روی‌هم تلنبار شده و فقط افراد مطلع می‌توانند کیفیت پشم‌های عباس نمادی را که نزدیک به ۹۴ سال سن دارد تشخیص بدهند.

لحاف‌های متقال از یک‌سو و لحاف‌های روکش‌دار گلی در سوی دیگر مغازه روی‌هم چیده شده و تشک‌های پشمی و بالش‌های پر نیز هر بیننده‌ای را یاد لحاف‌تشک‌های مادربزرگ‌ها می‌اندازد.

لحاف‌تشک‌های پشمی که مدتی به اشتباه با الیاف‌های مصنوعی جایگزین شد نه‌تنها مشتریان را راضی نکرد بلکه  این روزها به دلیل کیفیت و قابلیت‌هایی که دارد بار دیگر به مد بازار تبدیل‌شده و جهاز عروسان اردبیلی را تکمیل می‌کند.

به حرفش می‌گیرم و اینکه از کجا و چطور آغاز کرده و چرا نمدمالی را رها کرده است.

کمی که گرم صحبت می‌شود از پس لحاف‌های تلنبار شده صنعت دستی را نشانم می‌دهد که شاید در اردبیل و شاید بیشتر نقاط کشور مشابهی ندارد. درواقع هنر واقعی این هنرمند نه لحاف‌های پشمی با تولید به شیوه اصیل و سنتی بلکه چنانچه از نامش پیداست تولید نمد است و این صنعتگر به مدت ۷۰ سال در کارگاه کوچک خانگی خود نمد تولید کرده است.

نمدهای لوله شده از دور شبیه موکت‌های کلفت کرمی رنگ هستند اما برخلاف موکت‌هایی که ماشین‌های عظیم‌الجثه در چند ساعت هزاران متر از آن‌ها را به بازار می‌فرستند برای تولید آن‌ها ماه‌ها وقت صرف شده و این روزها به دلیل بی‌توجهی گوشه مغازه این هنرمند پیشکسوت خاک می‌خورد.

قدمت نامشخص نمد در اردبیل

نمادی ۷۰ سال از عمر خود را صرف تولید نمد کرده است. از دور می‌تواند کیفیت یک نمد را تشخیص دهد و حتی موادی که برای تولید آن به‌کاررفته را نیز برایت بشمارد.

پیش از وی برادر بزرگ‌تر و پدرش نیز از صنعتگران نمدمالی اردبیل محسوب می‌شدند. آن زمانی که برای اردبیلی‌ها اسم فامیل انتخاب می‌شد هر خانواده‌ای به فراخور صنعتی که عهده‌دار آن بود و نسبت به آن شهرت داشت فامیلی می‌گرفت و این‌طور شد که نمادی‌ها به این نام شناخته شدند تا همیشه در تاریخ از آن‌ها به‌عنوان صنعتگران تولید نمد در اردبیل یاد شود.

محققان می‌گویند هنر نمدمالی در ایران بیش از هزار سال سابقه دارد تا جایی که علی‌محمد چابکی یکی از محققان صنایع‌دستی تأکید دارد که قدمت چند هزارساله هنر نمد را می‌توان در کتیبه‌های تخت جمشید به اثبات رساند.

هرچند به دلیل استفاده از این تولید دستی در بافت زندگی عشایر و روستایی می‌توان قدمت ۱۰۰ ساله نمد در اردبیل را حتمی دانست. معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی استان معتقد است این اظهارات نیازمند مطالعه است.

علیرضا دباغ عبداللهی به خبرنگار مهر گفت: ما تحقیقات مستندی در خصوص قدمت صنایع‌دستی نداریم و اظهاراتی که مطرح می‌شود باید با مطالعات جامع باشد.

وی بابیان اینکه حتی خود فعالان صنایع‌دستی نیز نمی‌توانند در خصوص قدمت آن اظهارنظر قطعی داشته باشند، تأکید کرد: لازم است مطالعات جامعی از قدمت صنایع‌دستی اردبیل انجام شود.

استفاده از مواد اولیه طبیعی در تولیدات

این هنر که به دلیل مواد اولیه طبیعی در مناطق مختلف ایران با آداب‌ورسوم و فرهنگ هر منطقه گره‌خورده، در خود اردبیل نیز بازگویی فرهنگ بومی بوده و نقش و نگار آن بافرهنگ منطقه گره‌خورده است.

حتی کاربری نمد نیز متناسب با نیاز ساکنان تعریف‌شده و به دلیل اینکه نمد در ورقه‌های بزرگ تولیدشده و سپس قابلیت برش داشته است یکی از آثار تولیدی انعطاف‌پذیر محسوب می‌شود.

نمادی می‌گوید: عمده ماده اولیه نمد پشم است که در نخ‌های نازکی مثل کاموا بافته‌شده و سپس در دستگاه‌ها به تولید نهایی تبدیل می‌شود.

استفاده از دستگاه‌های صنعتی موجب شده نمد از شکل یک هنر دستی خارج و به‌عنوان یک هنر صنعتی شناخته شود اما در هر صورت در حال حاضر تولید این محصول در اردبیل به چند کارگاه در مشگین شهر محدودشده و به گفته معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی استان در هیچ کجای دیگر از استان تولید نمی‌شود.

تعطیلی کارگاه و خاموشی چرخ تولید

مغازه را ترک می‌کنم تا به محلی بروم که نمادی سال‌ها در آن اعجاز خلق کرده و عرق جبین خود را برای وجب‌به‌وجب نمدهایی که مظلومانه گوشه‌ای پنهان مانده‌اند صرف کرده است.

از در پشتی حیاط منزل نمادی می‌گذرم و درحالی‌که من را به در چوبی کوچکی در انتهای حیاط راهنمایی می‌کند وارد تنها کارگاه نمدمالی اردبیل می‌شوم.

کارگاه با لامپ کوچکی از تاریکی مطلق خود خارج می‌شود و دستگاه‌های ساده نمدمالی یکی‌یکی عیان می‌شوند. گردی از عدم دخالت طولانی‌مدت انسانی در فضای کارگاه نشسته است.

اغلب دستگاه‌ها تارعنکبوت بسته‌اند و زنگ‌زده‌اند. نه‌تنها تهویه مطبوعی در کارگاه نیست بلکه نمی‌توان به‌راحتی در آن نفس کشید.

مدت‌ها است که کسی در کارگاه را باز نکرده و این دستگاه‌ها به حدی فرسوده شده دیگر نمی‌توان با آن‌ها نمد زد.

گوشه کارگاه رشته‌های پشمی نارنجی و سفید به حال خود رهاشده و نظاره‌گر آخرین نفس‌های هنری است که  گفته می‌شود قدمتی هزارساله دارد.

خلاقیت جوانان و تعریف کاربری جدید

داستان رکود نمد ازآنجا شروع شد که مشتری نیازی به تهیه آن در خود ندید. به حدی مصرف نمد کاهش پیدا کرد که کارگاه‌ها یکی پس از دیگری تعطیل شدند و صدای دستگاه‌های نمدمالی خاموش شد.

نمادی مهم‌ترین کاربری نمد را به‌عنوان زیرانداز عنوان کرد و افزود: دیگر حتی در روستاها از نمد به‌عنوان زیرانداز استفاده نمی‌شود و مردم فرش ماشینی و موکت را به آن ترجیح می‌دهند.

استفاده از پشم گوسفندی در این تولید دستی موجب می‌شد در اقلیم سردسیر اردبیل زیرانداز مناسبی تهیه شود و بسیاری از بیماری‌های امروزی ازجمله روماتیسم دیگر با استفاده از نمد که سازگار با اقلیم بود مشاهده نمی‌شد.

نمادی می‌گوید من اگر بروم این‌ها هم با من فراموش می‌شوند و این روزها چون نمد خریدار ندارد همین‌طور گوشه مغازه مانده است و کسی به سراغش نمی‌رود.

نمدهایی در بازار با الیاف مصنوعی تولیدشده و متناسب با سلیقه مشتری مصرف می‌شود، می‌توان به‌سادگی برای هنر نمدمالی کاربری‌های جدید تعریف کرد. کارشناسان البته نظر مغایری دارند. محقق نمدمالی معتقد است این هنر دستی انعطاف‌پذیر بوده و به‌سادگی می‌توان کاربری‌های جدید برای آن تعریف کرد.

چابکی بابیان اینکه رطوبت‌گیری، تولید گرما در زمستان و خنکی در تابستان ازجمله ویژگی‌های نمد است، اضافه کرد: این محصول به‌عنوان زیرانداز، تن‌پوش و حتی محافظ مورداستفاده قرار می‌گیرد.

وی افزود: امروز اگر فرش و موکت جایگزین آن شده و کسی از نمد به‌عنوان زیرانداز استفاده نمی‌کند، می‌توان برای تزئین لباس، ساخت آلات تزئینی و حتی البسه مانند کیف و کفش از آن استفاده کرد.

این کارشناس با اذعان به اینکه نمدهایی در بازار با الیاف مصنوعی تولیدشده و متناسب با سلیقه مشتری مصرف می‌شود، تأکید کرد: می‌توان به‌سادگی برای هنر نمدمالی کاربری‌های جدید تعریف کرد.

مخترع معرق نمد بابیان اینکه این هنر، نمد را از زیرانداز به دیوارکوب تبدیل کرده است، تصریح کرد: استقبال گسترده گردشگران نشان می‌دهد اجرای برنامه‌های مناسب برای توسعه هنرهای دستی نتایج مثبتی در بر دارد.

هنر نمدمالی به دلیل ارتباط تنگاتنگی  که بافرهنگ مناطق دارد خود می‌تواند در صدور فرهنگ مناطق در بازارهای خارجی نیز نقش ایفا کند.

معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی استان اردبیل در خصوص حمایت از این هنر به برنامه بازتعریف کاربری جدید برای آن تأکید کرد.

یک صنعت دست اگر مشتری نداشته باشد زوال آن حتمی است و باید به شیوه‌های مختلف مجدداً بازار و مشتری برای آن‌ها تعریف کرد. دباغ عبداللهی متذکر شد: ما برای اینکه نمد را از وضعیت زوال نجات دهیم به سراغ دانشجویان صنایع‌دستی استان رفتیم و در حال حاضر دو نفر از آن‌ها معرق نمد را به دست گرفته‌اند.

وی افزود: این دو نفر در نمایشگاه‌ها شرکت داده می‌شوند تا از نمد تعریف جدیدی ارائه کنیم و مشتری را به کاربری جدید علاقه‌مند سازیم.

معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی استان تأکید دارد که یک صنعت دست اگر مشتری نداشته باشد زوال آن حتمی است و باید به شیوه‌های مختلف مجدد بازار و مشتری برای آن‌ها تعریف کرد.

امانت استاد امانت‌دار اهل می‌خواهد

افسوس نمادی از این است که اصول تولید این هنر را به کسی انتقال نداده است. به دلیل اینکه بازار فروش این محصول به شکل مناسبی در اردبیل تعریف‌نشده کمتر کسی علاقه‌مند یادگیری دانش نمدمالی است و حتی فرزندان استاد نیز چندان اقبالی به آن ندارند.

هنر نمدمالی ازجمله آثار و صنایع‌دستی استان اردبیل است که احیای زودهنگام می‌طلبد و باید به‌موقع اقدام کرد تا نسل آتی نسبت به این هنرها غریبه نباشد.

معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی استان تأکید دارد که احیای یک هنر دستی روبه‌زوال تنها با حمایت چند کارگاه یا صنعتگر امکان‌پذیر نیست و باید به‌صورت زنجیره‌ای تمامی نهادهای تأثیرگذار اقدام کنند.

دباغ عبداللهی معتقد است حتی بخش خصوصی می‌تواند پای کار بیاید و کاربری‌های جدید برای این هنر تعریف کند.

اگر دیر بجنبیم آیندگان شاید حتی به یاد نیاورند و ندانند که این هنر در اردبیل بیش از یک قرن قوام داشته و عصاره فکر و خلاقیت روستایی، عشایر و شهرنشین را در تاروپود خود حک کرده است.

در چوبی کارگاه نمدمالی بسته می‌شود و پله‌های آن را یکی‌یکی بالا می‌روم. شاید این آخرین باری باشد که کارگاه متروکه هنر نمدمالی در اردبیل رنگ آدمی به خود ببیند.

ویدیو مرتبط :
داغ داغ از محسن یگانه.کامنت فراموش نشه