سیر تاریخی حرم حضرت معصومه(س)/ علت سفر فاطمه معصومه(س) به قم

به گزارش خبرنگار مهر، با توجه به ایام وفات حضرت معصومه(س) مرکز پاسخگویی به سوالات دینی به چند پرسش درباره حضرت معصومه(س) پاسخ داد است که در ادامه می آید:

*آیا مزار شریف حضرت فاطمه معصومه در خود شهر قم می باشد؟

حضرت اول ذى القعده سال ۱۷۳هـ.ق در مدینه منوره به دنیا آمد و در ۲۸ سالگى در روز دهم(۱) یا دوازدهم (۲) ربیع الثانى سال ۲۰۱هـ.ق در شهر قم از دنیا رفتند.

در سال ۲۰۰هـ.ق و یک سال پس از سفر تبعید گونه حضرت رضا (ع) به شهر «مرو» حضرت فاطمه معصومه همراه عده اى از برادران و محارم خود براى دیدار برادر(امام رضا) راهى دیار غربت شد. در طول راه به شهر ساوه رسیدند، ولى از آن جا که در آن زمان مردم ساوه از مخالفان اهل بیت بودند، با ماموران حکومتى همراهى نموده و با همراهان حضرت وارد نبرد و جنگ شدند. عده اى از همراهان حضرت در این حادثه غم انگیز کشته شدند.(۳) سپس حضرت به طرف قم حرکت نمود.

بزرگان قم وقتى از این خبر مسرت بخش مطلع شدند، به استقبال حضرت شتافتند . در حالى که موسى بن خزرج ،بزرگ خاندان اشعرى زمام شتر حضرت را به دوش مى کشید؛ ایشان در میان شور و احساسات مردم قم وارد آن شهر شد . به منزل شخصى موسى بن خزرج رفت. (۴)

فاطمه معصومه هفده روز در قم به سر برد. در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. واپسین روزهاى عمر پربرکت خویش را با خضوع و خشوع در برابر ذات پاک الهى به پایان رساند. سرانجام بعد از هفده روز دار فانی را وداع نمود و به دیار حق شتافت.

بعد از وفات حضرت را غسل دادند و کفن نمودند .سپس در قبرستان بابلان قم تشییع و دفن کردند . (۵ )

از روایاتی که از معصومان رسیده نیز استفاده می شود که حضرت در قم دفن شده است.

امام صادق(ع) فرمود: بدانید قم حرم من و حرم فرزندانم پس از من است. زنی از فرزندان من در این شهر دفن می‌گردد كه نام او فاطمه دختر موسی(ع) است.همگی شیعه در روز قیامت به شفاعت او روانه بهشت می‌شوند (۶).

حضرت فرمود: شهر قم، حرم ما است. در آن زنی از فرزندان من به نام فاطمه مدفون می‌شود. هر كس او را زیارت كند ،بهشت برای او واجب شود (۷).

امام رضا(ع) فرمود: هر كس قبر فاطمه معصومه را در قم زیارت كند، در حالی كه آگاه به حق او باشد، بهشت بر او واجب می‌شود (۸).

امام جواد می فرماید: کسی که عمه ام در قم را زیارت نماید ،بهشت بر او واجب می گردد . (۹ )

پی نوشت ها :

۱. وسیله المعصومیه، میرزا ابوطالب بیوک، ص ۶۵، به نقل از نزهه الابرار. چاپ سنگی، تهران، کاتب احمد زنجانی، ربیع المولود ۱۳۷۱ق،

۲ .مستدرک سفینة البحار، شیخ علی نمازی شاهرودی ، ج ۸ ،ص ۲۶۱ ،سال چاپ ۱۴۱۹ ، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة.

۳. زندگى حضرت معصومه، مهدی منصوری ، ص ۱۴. قم، کتابفروشی صحفی، ۱۳۸۰ق.

۴. تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمى ، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملک قمى ، ص ۲۱۳.تحقیق سید جلال الدین تهرانى، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.

۵.منتهی الآمال ، ج ۲ ، ص ۴۳۰-۴۳۱ ،قم ،انشاراتی هجرت ،۱۳۷۸ ، چاپ سیزدهم .

۶ سیفنه البحار، ج ۲، ص ۳۷۶.

۷ . بحار الانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۶.

۸ .همان، ج ۴۸، ص ۳۱۶؛

۹. همان

*حرم حضرت معصومه (س) چه زمانی بنا شده است؟

حضرت، معصومه (س) دختر گرامی امام هفتم شیعیان حضرت موسی بن جعفر (ع) است. مادر مكرمه ایشان حضرت نجمه خاتون (س) است. ولادت آن حضرت در روز اول ذیقعده سال ۱۷۳ هجری قمری در مدینه منوره واقع شده است.

در سال ۲۰۰ هجری قمری در پی اصرار و تهدید مأمون عباسی سفر تبعید گونه حضرت رضا (ع) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون این كه كسی از بستگان و اهل بیت خود را همراه خود بیاورند راهی خراسان شدند.

یك سال بعد از هجرت تبعید گونه حضرت رضا (ع) به مرو، در سال ۲۰۱ هجری قمری، به شوق دیدار برادر و ادای رسالت زینبی و پیام ولایت، به همراه عده ای از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حركت كرد و در هر شهر و محلی مورد استقبال مردم واقع می شد. درشهر ساوه عده ای از مخالفان اهلبیت كه از پشتیبانی مأموران حكومت برخوردار بودند، سر راه كاروان آنان را گرفته و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتیجه تقریباً همه مردان كاروان به شهادت رسیدند، حتی بنابر نقلی حضرت (س) معصومه را نیز مسموم كردند.

به هر حال، یا بر اثر اندوه و غم زیاد از این ماتم و یا بر اثر مسمومیت از زهر جفا، حضرت فاطمه معصومه (س) بیمار شدند و چون دیگر امكان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را نمود. حدوداً در روز ۲۳ ربیع الاول سال ۲۰۱ هجری قمری حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. و در محلی كه امروز "میدان میر" نامیده می شود در منزل "موسی بن خزرج" فرود آمدند و افتخار میزبانی حضرت نصیب او شد.

آن بزرگوار به مدت ۱۷ روز در این شهر زندگی كرد محل زندگی و عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام "بیت النور" هم اكنون محل زیارت ارادت مندان آن حضرت است.

سرانجام در روز دهم ربیع الثانی و "بنا بر قولی دوازدهم ربع الثانی" سال ۲۰۱ هجری پیش از آن كه دیدگان مباركش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان دیده از جهان فروبست. مردم قم با تجلیل فراوان پیكر پاكش را به سوی محل فعلی كه در آن روز بیرون شهر و به نام "باغ بابلان" معروف بود تشییع نمودند.

پس از دفن حضرت معصومه (س) موسی بن خزرج سایبانی از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این كه حضرت زینب فرزند امام جواد (ع) به سال ۲۵۶ هجری قمری اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا كرد. پس از آن در طول سالیان دراز تا امروز مرقد مطهر ایشان همواره مورد توجه و احترام شیعیان و ارادتمندان بوده و بارها تجدید بنا شده و توسعه و تكمیل یافته است. امروزه حرم مطهر دارای ضریح، گنبد، رواق ها، ایوان ها ،صحن ها، گلدسته ها و بناهای بسیار زیبایی است.

سیر تاریخی هریك ازبناهای حرم به شرح زیر است:

مرقد مطهر:

در سال ۶۰۵ هجری به دستور "امیر مظفر احمد بن اسماعیل" بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ ترین استاد كاشی ساز آن زمان "محمد بن ابی طاهر كاشی قمی" كار ساخت و پرداخت كاشی های متنوع مرقد را شروع كرد و بعد از هشت سال، در سال ۶۱۳ كاشی های آن آماده گردید و كار گذاشته شد. اخیراً در سال ۱۳۷۷ شمسی مرقد مطهر به شكل جدید كه آمیخته ای از كاشی و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره های داخلی با سنگ مرمر سبز آراسته گردید.

ضریح:

در سال ۹۶۵ هجری شاه طهماسب صفوی، در چهار طرف مرقد ضریحی آجری آراسته به كاشی های هفت رنگ و كتیبه های معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذی باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.

در سال ۱۲۳۰ هجری قمری فتحعلی شاه همان ضریح را نقره پوش كرد كه این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰ ضریحی كه از نقره ضریح سابق و نقره های موجود در خزانه ساخته شده بود به جای آن نصب گردید.

این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال های متمادی روی مرقد حضرت باقی بود تا این كه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی به دستور تولیت آن زمان شكل ضریح را تغییر دادند و ضریحی را با ظرایف و شاهكارهای هنری ویژه ای به جای آن نصب نمودند كه آن ضریح همچنان برفراز تربت نورانی حضرت برقرار است و در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسی اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت.

رواق ها:

محدوده های نزدیك تر به ضریح مطهر را رواق می گویند. حرم مطهر دارای چهار رواق است:

۱ - رواق بالاسر كه محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه كاری و گچكاری های بسیار زیبا آراسته شده است.

۲ - رواق دارالحفاظ كه محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.

۳ - رواق آینه (شهید بهشتی) كه در بخش زنانه و پایین پای حضرت (س) واقع است.

۴ - رواق پیشرو كه محوطه بین مسجد طباطبایی تا ضریح مطهر است.

صحن ها:

حرم مطهر دارای سه صحن است:

۱ - صحن نو (اتابكی):

این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی و شرقی و غربی است: ایوان شمالی آن ورودی از میدان آستانه و ایوان جنوبی ورودی از طرف قبله و ایوان شرقی ورودی از خیابان ارم و ایوان غربی همان ایوان آینه است در هر كدام از این ایوان های یاد شده ظرایف و آثار هنری، معماری خاصی به كار رفته است. این صحن آز آثار (میزرا علی اصغر خان صدر اعظم) است كه از سال ۱۲۹۵ هجری قمری تا سال ۱۳۰۳ بنای آن طول كشیده است.

۲ - صحن عتیق (قدیم)

صحن عتیق (واقع در شمال روضه مباركه) اولین صحنی است كه در این بارگاه مباركه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانی با عظمت در جنوب كه همان ایوان طلا (ورودی صحن به روضه مطهره) می باشد و ایوانی در شمال كه ورودی فیضیه به صحن را تشكیل می دهد كه ساختمان نقاره خانه روی آن بنا شده است و ایوانی در غرب كه ورودی مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نو واقع است. این صحن و ایوان های اطراف آن را "شاه بیگی" همسر شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۲۵ هجری قمری بنا نمود. از سال ۱۳۷۷ نیز تعمیرات اساسی در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است كه همچنان ادامه دارد.

۳ - صحن صاحب الزمان

این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گردید. (ورودی شرقی "شبستان امام خمینی"، ورودی غربی "پل آهنچی"، ورودی شمالی "بست مسجد اعظم"، ورودی جنوبی "خیابان جدیدالاحداث". دیواره های اطراف این صحن منقوش به كتیبه های قرآنی با خطوط بنائی و كوفی در ساختار و طرح جدید با تركیبی از سیمان سفید و آجر است.

گلدسته ها:

۱- گلدسته های ایوان طلا:

در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته هایی پوشیده از كاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی ۴۰/۱۷ متر از سطح بام و قطر ۵۰/۱متر) ساخته شده است كه بین پیچ ها، اسامی مبارك: "الله"، "محمد"، "علی" به خط كوفی نوشته شده است كه در بالای آنها زیر مقرنس كتیبه ای قرار دارد، كه سقف آن "ان الله و ملائكته یصلون. . . " است.

این مأذنه ها به دستور "محمد حسین خان شاهسون شهاب الملك"، در سال ۱۲۸۵ هجری قمری، طلا كاری شد.

در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته ها صورت گرفت و سر گلدسته ها طلاكاری شد.

۲- گلدسته های ایوان آینه:

برفراز پایه های دو طرف ایوان دو مأذنه است كه، از بلندترین بناهای آستانه می باشد.

ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۸۰/۴۲ متر و محیط آن ۳۰/۳ متر می باشد. در بالای مأذنه ها كتیبه ای با پهنای حدود یك متر دیده می شود كه متن آن در یكی از مأذنه ها "لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم" و در دیگری "سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر" است.

پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر كاشی گرهی است كه در میان آن ها نام های پروردگار متعال خوانده می شود.

بانی آنها، امین السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمی می باشد و كاشی كاری گلدسته های مذكور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.

۳- گلدسته های صحن بزرگ:

در صحن بزرگ (نو یا اتابك) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، كاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته ها نامای مبارك "الله"، "محمد"، "علی" از بالا به پایین ۴ مرتبه نوشته شده است.

*علت سفر حضرت معصومه (س) به شهر قم چه بوده است؟

حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ یكی ازبانوان بافضیلت و باشخصیت خاندان اهل بیت ـ علیهم السلام ـ می‌باشد محل تولد و رشد حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ خاندانی بود كه او را با دریایی ازعلم و معرفت روبه‌رو ساخت. ولی بیش از ده بهار ازعمر شریفش نگذشته بود كه پدر بزرگوارش با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسید و دریایی از غم و اندوه بر قلب شریفش فرو ریخت كه در این ایام غم و تنهایی، تنها مایه تسلی او برادرش امام رضا ـ علیه السّلام ـ بود كه ناگهان «مأمون» وجود اقدس امام هشتم را از كانون خانواده جدا نمود و به اجبار به خراسان جلب كرد و به اقامت اجباری در خراسان وادار نمود.

حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ كه بعد از پدرش تنها امیدش یعنی برادرش را از خود دور می‌دید بسیار آزرده خاطر و افسرده بود و نمی‌توانست دوری برادرش را تحمل بكند تا اینكه بعد از یك سال به سوی ایران حركت كرده اما اینكه علت سفر آن حضرت به ایران چه بوده دقیقاً مشخص نیست اما طبق اقوال و گزارشات موجود تاریخی علت سفر به ایران را اینطوری می‌توان بیان كرد.

۱ . طبق برخی از گزارشات علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ به ایران جهت دیدار با برادر خودش بوده چون همانطور كه قبلاً هم اشاره شد حضرت معصومه بعد از شهادت پدر بزرگوارش علاقه و محبت و وابستگی خاصی به برادر خودش امام رضا ـ علیه السّلام ـ داشت و از محضر علمی و معنوی آن حضرت سود می‌برد حال كه امام و برادرش را از خود دور می‌دید نمی‌توانست این دوری را تحمل بكند از این رو تصمیم گرفت برای زیارت برادرش از مدینه به مقصد خراسان حركت بكند و در سال ۲۰۱ هجری وارد ایران گردید.[۱]

۲ . طبق نقل دیگر امام رضا ـ علیه السّلام ـ بعد از ورودش به خراسان نامه‌ای خطاب به خواهر گرامی‌اش فاطمه معصومه مرقوم فرمود و آن را توسط یكی از غلامانش به مدینه منوره ارسال فرمود. امام به غلامش دستور داد كه در هیچ منزلی توقف نكند تا در اندك زمان ممكن آن نوشته را به مدینه برساند. و حضرت معصومه به مجرد رسیدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود.[۲] البته جریان این نامه در كتابهای دست اول و قدیمی نیست. برخی محققین از لابلای مطالب كتابهای گذشته وجود چنین نامه ای را اثبات می كنند.[۳]

از این دو نقل استفاده می‌شود كه حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ به خاطر وابستگی كه به برادر بزرگوار خود داشته و اوضاع مساعد برادرش در خراسان آن حضرت را بر آن داشت تا به حضور برادر خود در خراسان برسد. لذا محقق بزرگوار آقای جعفریان می‌نویسد: پس از آمدن علی بن موسی ـ علیه السّلام ـ به ایران گروه‌هایی از «سادات» راهی ایران شدند. تسامح مأمون در مقابل سخت‌گیری پدرش نسبت به سادات، در رشد و سربلندی علویان، تأثیر بسزایی داشت و آمدن حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ به ایران از جمله مهاجرت هایی بوده كه در رابطه با آمدن امام رضا ـ علیه السّلام ـ به ایران صورت گرفته است.[۴]

مرعشی هم در این باره می‌نویسد: سادات از آوازة ولایت امام رضا ـ علیه السّلام ـ و پناهی كه مأمون به آن حضرت داده بود،‌ روی به طرف ایران نهادند و مجموع برادران و بنواعمام كه به بیش از بیست نفر می‌رسید به ایران آمده و در قم مورد تكریم واقع شدند.[۵] در حالیكه در ساوه درگیری بین دشمنان اهل بیت و كاروان در افتاد كه حلی آن عده ای از همراهان او شهید شدند.

دلایل تاریخی

لازم به ذکر است سفر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ و سایر امام‌زادگان و همراهان از روی غفلت نبوده است. بنا به دلایل تاریخی این سفر در حال علم و با آگاهی از اوضاع صورت گرفته است. این دلایل عبارتند از:

۱ . در كتاب كریمه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ سخن از نامه امام رضا ـ علیه السلام ـ به حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ است كه امام ـ علیه السلام ـ خواستار سفر خواهرش شده است. نویسنده كتاب كه سند این نامه را از كتاب «من لایحضره الفقیه» نقل می‌كند آورده است كه حضرت امام رضا ـ علیه السلام ـ به یكی از غلامانشان دستور دادند كه نوشته‌ای را به خدمت حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ برسانند و حضرت به مجرد رسیدن نامه آماده سفر شدند.[۶]

۲ . سیاست مأمون كه خلیفه مسلمین بود ابتدا درصدد جلب نظر علویان به سوی خود بود و سیاست خوبی با علویان داشته ولی بعداً این سیاست تبدیل به شكنجه و آزار و اذیت علویان منجر گشت. شاید به همان خاطر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ و سایر امام‌زادگان دست به سفر زدند.

«مأمون بعد از شهادت امام رضا ـ علیه السلام ـ به سال ۲۰۲ قمری طی نامه‌ای به بنی عباس و موالی آنها در بغداد، از آنها استمالت نمود و پایان سیاست گرایش به علویان را اعلام كرد. و سیاست سابق دولت عباسی در قتل عام شیعیان و سركوب طالبیان را به رویه‌ی ثابت خود قرار داد.»[۷]

۳ . اكثر منابع علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ را زیارت برادرش ذكر كردند. در هیچ یك از منابع در مورد غفلت آن بانو حرفی نزدند.

از منابع مهم می‌توان به كتب ذیل اشاره كرد:

كتاب «تاریخ قم»، نوشته حسن بن محمد بن حسن،[۸] كتاب «حیاة الست» «تألیف مهدی منصوری»،[۹] «ریاحین الشریعة» تألیف ذبیح الله محلاتی،[۱۰] «منتهی الآمال»، تألیف شیخ عباس قمی[۱۱] و ...

۴ . مسیرهایی كه حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ جهت سفر انتخاب كردند آن مسیرهایی بود كه امام رضا ـ علیه السلام ـ از آنها ممنوع شده بودند. این یعنی دقت و آگاهی و یعنی اینكه ایشان می‌خواستند هدف از سفر برادرشان را تبلیغ و تبیین كنند و فرهنگ ناب و اصیل اسلامی را بیان كنند.

مأمون امام ـ علیه السلام ـ را از مسیرهایی كه شیعه‌نشین بودند مانع شد تا مبادا شورش و طغیان بر علیه حكومت و دولت صورت گیرد حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ با دقت و زیركی خاص از این مسیرهای ممنوع شده سفر كردند تا توطئه مأمون را خنثی كنند و همچنین ورود فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ به قم كه مركز تجمع مخالفان دولت عباسی بود دلیل بر انتخاب و اراده آن حضرت در این سفر است.[۱۲]

یك دلیل مهم دیگر:

۵ . یك مطلب مهم كه بالاتر و مهمتر از همه موارد یاد شده می‌باشد فشار و اختناق حاكم بر عراق بود كه منجر به هجرت امامزادگان و همراهان و حتی حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ از مدینه به سوی ایران گردیده است:

«در دوران خلفای اموی و عباسی، یكی از جریانهای معارض و ستیزه‌گر با ایشان، علویان بودند. در دوره حكومت ظالمانه حجاج بن یوسف (۷۵ ـ ۹۵ هـ ) بر عراق، علویان در معرض آماج حملات وی قرار گرفتند. این امر موجب گردید تا علویان به منظور پناه‌جویی متوجه سرزمینهای شرق قلمرو خلافت گردند. علویان كه به عنوان جریان معارض، مورد ضرب و شتم و تعقیب عمال خلفا قرار می‌گرفتند، در جستجوی پناهگاه مناسبترین منطقه را در ایران، مناطق هموار جنوب، سلسله كوه‌های البرز، یعنی شهرهایی چون قزوین، ری، قم، ساوه و آوه تشخیص دادند. این نواحی بیشتر بدین علت مورد توجه بود كه در مواقع خطر، دستیابی به مناطق كوهستانی مشرف به این شهرها به سهولت امكان‌پذیر می‌گشت.

بعد از این (قیام یحی بن عبدالله) نیز مهاجرت علویان ادامه یافت و به هنگام طرح مسأله ولایتعهدی حضرت رضا ـ علیه السلام ـ شماری از علویان به همراه آن حضرت به خراسان آمدند. وقتی آوازه این حركت در جهان اسلام پیچید، علویان دیگری از نقاط مختلف، بویژه مدینه، عازم خراسان گشتند. حضرت رضا ـ علیه السلام ـ بیست و یك برادر داشت كه همه آنها به همراهی بنی اعمام خود از سادات حسینی و حسنی به سوی خراسان حركت كردند.

آنان وقتی به نواحی ری رسیدند، بر خبر شهادت آن حضرت وقوف یافتند و مورد تهدید و تعقیب مأموران قرار گرفتند. برخی از این سادات در همین نواحی به شهادت رسیدند، ولی اكثر آنها به كوه‌های طبرستان پناه برده، در آن دیار سكونت گزیدند.

عده‌ای از علویان نیز كه به همراه برادر حضرت رضا ـ علیه السلام ـ مشهور به «سید جمال‌الدین اشرف» تا شهر قم آمده بودند، به محض وصول خبر شهادت آن حضرت، از راه قزوین به دیلمان پناه بردند... مهاجرت علویان در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت...»[۱۳]

نتیجه‌گیری:

با دلایل تاریخی که گفته شد، مشخص می شود حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ و سایر امام‌‌زادگان و همراهان از روی غفلت دست به سفر به سوی ایران نمی‌زدند، نامه‌ امام رضا (ع)، سیاست مأمون، دیدار امام رضا (ع)، تبلیغ امامت و مذهب تشیع، انتخاب مسیر و از همه مهمتر جوّ اختناق و فشار حاكم بر عراق از جمله دلایل تاریخی است كه حضرت معصومه (س) برای دین برادرش به سمت ایران حركت كرد و در این راه از تبلیغ امامت و مذهب تشیع فرو گذار نكرد.[۱۴]

لذا با توجه به این توضیحات، می توان گفت که دو عامل مهم باعث شد حضرت معصومه (س) به ایران سفر كنند:

۱. علاقه بسیار شدید بین امام رضا ـ علیه السّلام ـ و حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ كه فوق العاده زیاد بود و حضرت معصومه (س) از جهات گوناگونی وابستگی خاصی به برادرش داشت.

۲. موقعیت عالی امام رضا ـ علیه السّلام ـ در دستگاه خلافت مأمون كه فرصتی بود برای فرزندان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و سادات برای تبلیغ تشیع كه از هر سو به طرف ایران مهاجرت كردند و مورد محبت مردم قرار گرفتند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱ . اصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبین، چاپ دوم، قاهره: دارالاحیاء الكتب العربیه، ۱۳۶۸ هـ / ۱۹۴۹ م.

۲ . زرین‌كوب‌، عبدالحسین؛ تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، ج ۲، تهران، انتشارات امیركبیر، ۱۳۶۷.

۳ . قمی،حسن بن محمد، تاریخ قم؛ ترجمه حسن بن علی بن حسن قمی، تصحیح سید جلال الدین طهرانی، تهران: انتشارات توس، ۱۳۶۱.

۴ . مستوفی، حمدالله؛ تاریخ گزیده؛ به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ دوم، تهران؛ انتشارات امیر كبیر، ۱۳۶۲.

۵. ارشاد، شیخ مفید، ترجمه رسولی محلّاتی.

۶. حضرت معصومه و شهر قم، محمد حكیمی.

۷. حضرت معصومه فاطمه دوم، محمدمحمدی اشتهاردی.

۸. كریمه اهل بیت، علی اكبر مهدی پور.

پی نوشت ها:

[۱] . میرعظیمی، بارگاه فاطمه معصومه، چاپ نهضت، ص ۲۴.

[۲] . فقیه محمدی، محمدمهدی‌، انوار پراكنده، انتشارات جمكران، ج ۶، ص ۱۲۳.

[۳] . همان.

[۴] . جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، انتشارات سازمان تبلیغات، ص ۱۶۲، الاصفهان، مقاتل‌الطالبین، ص ۳۱۹.

[۵] . مرعشی، تاریخ طبرستان، تهران، انتشارات گسترده، ص ۲۷۷.

[۶] . مهدی‌پور، علی اكبر، كریمه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ چ نهضت، نشر حاذق، اول ذیقعده ۱۴۱۵ هـ . ق، قم، ص ۴۹۳.

[۷] . پاك، محمدرضا، قم در دو قرن نخست هجری، فصلنامه تخصصی تاریخ اسلام، تابستان، ۸۲، مؤسسه باقرالعلوم، شماره ۱۴، ص ۳۵.

[۸] . قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، تصحیح و تحشیه جلال الدین طهرانی، تهران، توس ۶۱، مترجم: حسن بن علی بن حسن بن عبدالملك قمی، ص ۲۱۳.

[۹] . منصوری، مهدی، حیاة الست، انتشارات صحفی، قم، ۳۹ ش، موضوع چهارم، ص ۹.

[۱۰] . محلاتی، ذبیح الله ریاحین الشریعة در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، ناشر دارالكتب الاسلامیه، تهران، ج ۵، ص ۳۰.

[۱۱] . قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، چاپ احمدی، چ ۹، ۷۷، نشر مطبوعاتی حسینی، تهران، ج ۲، باب ۹، فصل ۶، ص ۸۴۳.

[۱۲] . پاك، محمدرضا، پیشین.

[۱۳] . پرگاری، صالح، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان، چ اول، تابستان ۷۸، چاپ شركت انتشارات علمی و فرهنگی، ناشر سمت، تهران، ۷۸، بخش دوم، فصل دوم، ۱۲۶.

[۱۴] . كریمان، قصران، انتشارات انجمن آثار ملی، ج ۱، ص ۱۷۱.

ویدیو مرتبط :
کلیپ مولودی معصومه ی رضا ║ولادت حضرت فاطمه معصومه(س)