راهسازی در گل باستان‌شناسی پیش از تاریخ فلات مرکزی ایران

اعتماد/ پروژه آزادراه «آبیک- چرمشهر» که کلنگ افتتاحش را اسحاق جهانگیری در نخستین روز تیرماه ٩٤ به زمین زد، قرار است موجب کاهش طول مسیر و کاهش بار ترافیکی و کاهش زمان سفر شود.

ماشین‌ها مشغول کارند، در محدوده‌ای که به تعبیر باستان‌شناسانی که سال‌ها در فلات مرکزی ایران حفاری و کاوش انجام داده‌اند «گل باستان‌شناسی پیش از تاریخ فلات مرکزی ایران» است. حضور بولدوزرها و ماشین‌های راه‌سازی در چنین محوطه‌ای می‌تواند موجب نگرانی هر کسی باشد که بر اهمیت چنین منطقه‌ای و آثاری که احتمال وجودشان زیر چرخ‌های ماشین‌های راه‌سازی وجود دارد، آگاه است. پروژه آزادراه «آبیک- چرمشهر» که کلنگ افتتاحش را اسحاق جهانگیری در نخستین روز تیرماه ٩٤ به زمین زد، قرار است موجب کاهش طول مسیر و کاهش بار ترافیکی و کاهش زمان سفر شود.

پروژه‌ای که به طول ١٥٨ کیلومتر و با اعتباری بالغ بر ٢٤ هزار میلیارد ریال، یکی از پروژه‌های مهم در دولت یازدهم است و قرار است ترافیک پنج شهر را دور بزند. اما در هیچ کدام از خبرهای منتشر شده در مورد این آزادراه نیامده است که این پروژه عظیم عمرانی قرار است از مهم‌ترین مراکز باستانی پیش از تاریخ فلات مرکزی هم عبور کنند. دشت ورامین و دشت ری و دشت ساوجبلاغ و دشت قزوین، در مسیر این آزادراه قرار دارند که مهم‌ترین مراکز باستان‌شناسی پیش از تاریخ فلات مرکزی ایران هستند که به گفته باستان‌شناسان قدم به قدم آن آثار تاریخی وجود دارد، اما به گفته مدیر مرکز باستان‌شناسی استان تهران هیچ گونه استعلامی از میراث فرهنگی استان تهران برای این پروژه انجام نشده است. بر اساس بند ج ماده ۱۱۴ قانون برنامه پنج‌ساله چهارم کلیه وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و موسسات دولتی موظفند قبل از اجرای پروژه‌های بزرگ عمرانی و در مرحله امکان‌سنجی و مکان‌یابی نسبت به انجام مطالعات فرهنگی - تاریخی «میراث فرهنگی» در آن خصوص اقدام کنند و در طراحی و مکان‌یابی پروژه‌های یاد شده با توجه به نتایج مطالعات عمل کنند. اما در پروژه مذکور هیچ‌گونه استعلامی از ارگان‌های مرتبط با میراث فرهنگی همچون اداره کل میراث فرهنگی استان تهران و پژوهشکده باستان‌شناسی صورت نگرفته است.

محمدرضا نعمتی مدیر مرکز باستان‌شناسی استان تهران به «اعتماد» می‌گوید: «ما با وزارت راه نامه‌نگاری کرده‌ایم و اعلام کرده‌ایم که یک کار پژوهشی باید در منطقه انجام شود، که در صورت نیاز کاوش و گمانه‌زنی در منطقه آغاز شود. در صورتی که وزارت راه پاسخ نامه ما را بدهد، ما برای پژوهشگاه ارسال می‌کنیم تا مراحل مربوط به بررسی‌های باستان‌شناسان هم طی شود. هنوز پاسخی از وزارت راه برای ما ارسال نشده است. اما یکی از دوستان حفاظت فیزیکی سازمان از منطقه بازدید و اعلام کرده‌اند هیچ تپه و محوطه باستانی در این محدوده وجود ندارد، هرچند ممکن است در صورت پیشرفت پروژه این اتفاق بیفتد.»

عباس آخوندی در مراسم کلنگ زنی این پروژه اعلام کرده بود: «تلاش دولت این است که در سریع‌ترین زمان ممکن آن را به ثمر برساند.» شاید این شتابزدگی دولت مجالی برای توجه به آثار تاریخی احتمالی موجود در مسیر پروژه باقی نگذاشت، که قانون مهمی که برای حفاظت از آثار تاریخی تصویب شده است را نادیده گرفته‌اند. آبان ماه سال گذشته این پروژه پس از تصویب هیات دولت به قرارگاه خاتم واگذار شد و قرار است فاز اول آن در مسیری بیش از ۴۲ کیلومتر تکمیل شود. اما این پروژه تنها پروژه این منطقه نیست که بدون در نظر گرفتن اهمیت تاریخی و باستانی منطقه تکمیل می‌شود.

نعمتی در مورد پروژه تعریض جاده‌ای که از ورامین به چرمشهر متصل می‌شد می‌گوید: «در سال ٩١ برای این پروژه از میراث فرهنگی استعلام گرفته شد، بازدید و بررسی کارشناسان هم در منطقه انجام شد که اعلام کردیم منطقه باید مورد کاوش قرار بگیرد، اما با وجود اعلام ما و نامه‌نگاری‌هایی که با اداره راه ورامین و استان تهران داشتیم، محوطه باستانی که در ابتدای این راه قرار داشت را با بولدوزر تخریب کردند و یک تپه باستانی شش هزار ساله به نام «تپه فخرآباد» هم در این محدوده قرار داشت که در جریان این پروژه از بین رفت. ما شکایت‌هایی هم تنظیم کردیم، اما شکایت ما ارجاع شد به دادگستری جوادآباد، که با سازمان میراث فرهنگی همکاری لازم را نداشتند و پرونده این پروژه به نفع وزارت راه بسته شد.»

نعمتی دلیل بی‌توجهی به تذکرات میراث فرهنگی را در زمینه حفظ آثار موجود در مسیر پروژه‌های عمرانی این‌طور ذکر می‌کند: «به دلیل اینکه میراث فرهنگی بودجه کافی برای حفاری و گمانه‌زنی در چنین مناطقی ندارد، ما از وزارتخانه‌های ذیربط درخواست می‌کنیم که هزینه‌های مرتبط با آن را پرداخت کنند و همین باعث می‌شود به این قانون بی‌توجهی کنند. این قانون مصوبه سال ٨٢ هیات وزیران است و همه ارگان‌ها از آن خبر دارند و می‌دانند که قبل از آغاز پروژه باید از میراث فرهنگی استعلام کنند، اما توجه جدی به این موضوع ندارند. ما در استان تهران این مشکل را زیاد داریم، یا استعلام انجام می‌شود و به نامه‌های ما مبنی بر نیاز به گمانه‌زنی در منطقه، به دلیل اینکه باید هزینه‌های گمانه‌زنی را پرداخت کنند، بی‌توجهی می‌کنند یا به طور کلی از ابتدا هیچ استعلامی انجام نمی‌شود. به طور مثال در تپه «سیاه ده» فیروز کوه برای اجرای پروژه فیبر نوری یک تپه باستانی، با اینکه ما مانع اجرای پروژه شده بودیم، از تعطیلات خرداد ماه استفاده کردند و مسیر فیبر نوری را از بین این تپه باستانی عبور دادند.»

تپه سیاه‌ده یکی از چند تپه باستانی فیروز کوه است که آثار آن گواهی می‌دهند که قدمت آن مربوط به هزاره‌ اول‌ قبل‌ از میلاد است. حمیده چوبک، رییس پژوهشکده باستان‌شناسی در مورد اجرای این پروژه به «اعتماد» گفت: «در رابطه با این پروژه هیچ استعلامی از سازمان و پژوهشگاه میراث فرهنگی نشده است. این در صورتی است که ما به معاونین استانداری‌های سراسر کشور نامه‌ای ارسال و اعلام کردیم در صورت اجرای هرگونه پروژه عمرانی در مناطق مختلف، باید با سازمان میراث فرهنگی و پژوهشکده باستان‌شناسی هماهنگی صورت گیرد. اما تنها ارگانی که در این زمینه با ما همکاری کرده است وزارت نیرو است که برای پروژه‌های گازرسانی و اقدامات دیگر هماهنگ با ما عمل می‌کنند. اما در مورد وزارت راه معمولا با مشکل مواجهیم. برای این پروژه مشخص هم با معاونت وزارت راه مکاتبه کرده‌ایم و منتظر نتیجه هستیم.»

علیرضا سرداری، مسوول بخش نجات‌بخشی پژوهشکده باستان‌شناسی در مورد استعلام از سازمان میراث فرهنگی می‌گوید: «زمانی که از سازمان استعلام می‌شود و مطالعات اولیه در مورد منطقه‌ای که برای انجام فعالیت عمرانی در نظر گرفته شده است، سه حالت پیش می‌آید، یا به دلیل اهمیت آثار موجود در منطقه با شروع پروژه مخالفت می‌کنیم، یا موافقت مشروط یا به طور کامل موافقت می‌کنیم. موافقت مشروط ما به این شکل خواهد بود که اعلام می‌کنیم در صورتی که مسیر اجرای پروژه تغییر کند با اجرای آن موافق هستیم. اما پروژه‌هایی مثل سد‌سازی، چنانچه ثابت شود که در منطقه‌ای با آثار باستانی قرار دارند، باید کلا متوقف شوند و پس از انجام کاوش و بررسی‌های باستان‌شناسان، پروژه از سر گرفته شود.»سرداری در مورد اجرای پروژه‌های نجات بخشی در کشور می‌گوید: «ما پروژه‌های فراوانی در جهت حفظ آثار و محوطه‌های تاریخی و باستانی داریم، اما باید به این نکته توجه کنیم که ٩٨ درصد پروژه‌هایی که با نام نجات‌بخشی انجام می‌شود چندان با استانداردهای نجات بخشی همخوانی ندارند. به دلیل اینکه صرفا به نجات بخشی از آثار و انجام مطالعاتی در منطقه محدود می‌شوند و به دلیل کمبود بودجه طبق استانداردهای نجات‌بخشی پیش نمی‌روند. نجات‌بخشی به این معناست که کلا اثری را از نابودی نجات دهیم. مثل کلیسای «زر زر» در ماکو که به طور کلی جابه‌جا شد تا از آسیب نجات پیدا کند.

در صورتی که به دلیل هزینه‌های بالایی که کاوش‌های باستان‌شناسی دارند و همچنین تعجیل در اجرای پروژه‌های عمرانی ما به یک کاوش و بررسی ساده اکتفا می‌کنیم.»به هر روی چند سالی است که توسعه و ملزومات آن به جان آثار تاریخی‌مان افتاده، از برج‌هایی که بر ویرانه خانه‌های تاریخی جان می‌گیرند و بالا می‌روند، تا جاده‌هایی که تاریخ روزهای دور را زیر آسفالت‌های کم‌رمق‌شان مدفون می‌کنند و سدهایی که آب می‌بندند به تمام پیشینه تاریخی غنی یک ملت. این روزها توسعه برای ما از مسیر گردشگری و میراث فرهنگی عبور نمی‌کند، بلکه از روی آن می‌گذرد و با قدرت پا می‌گذارد روی آثاری که جهان حسرت داشتنش را در دل دارد. آزاد راه آبیک به چرمشهر هم با کش و قوس‌ها و باید و نباید‌ها به پایان می‌رسد و زمستانی سخت شاید بر دغدغه‌مندان حوزه میراث فرهنگی بگذرد، اما روسیاهی‌اش می‌ماند به جاده‌هایی که قرار است راه‌ها را نزدیک کنند و ترافیک‌ها را دور بزنند اما ملتی را از تاریخ خود دور می‌کند و قوانین را دور می‌زنند.

با کانال تلگرامی آخرین خبر همراه شوید

منبع: اعتماد