دنیای اقتصاد بررسی کرد: خانه‌تکانی سیاسی آل‌سعود

دنیای اقتصاد/ متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست.

آیا در عربستان توفانی به راه افتاده است؟ این پرسشی است که هر کسی که اندک آشنایی با تحولات عربستان داشته باشد از خود می‌پرسد. تغییرات گسترده در کابینه عربستان برخی را به این باور رسانده که ممکن است «توفانی» در راه باشد و برخی دیگر از «کودتا در ساختار حکومت» سخن به میان آورده‌اند. ملک سلمان، پادشاه عربستان در فرمانی دست به عزل و نصب‌هایی در سطوح حکومتی زد و علاوه بر آن ادغام‌هایی را نیز ترتیب داد.

شرح ماجرا

ملک سلمان، پادشاه عربستان طی فرمانی وزیر حج این کشور را برکنار کرد و وزارت حج را به وزارت حج و عمره تغییر نام داد. بر همین اساس، «بندر حجار» وزیر حج این کشور جای خود را به «محمد بنتن» داد. نام وزارت بازرگانی و صنایع به وزارت بازرگانی و سرمایه‌گذاری تغییر یافت و ماجد القصبی به‌عنوان رئیس جدید آن انتخاب شد. همچنین نام وزارت نفت و منابع طبیعی به وزارت انرژی، صنایع و منابع طبیعی تغییر پیدا کرد. به همین ترتیب، علی النعیمی، وزیر نفت با تجربه جای خود را به خالد الفالح، رئیس سابق شرکت دولتی نفت آرامکو داد. النعیمی 80 ساله، به نوبه خود در طول دو دهه یعنی از 1995 با نفوذترین فرد در عرصه انرژی جهان بود و می‌توانست بازار نفت را صرفا با یک کلمه به تحرک وادار کند، اما تاثیر و نفوذ او به شدت در دوران پادشاه سلمان کم شده بود. او به‌عنوان مشاور دربار سلطنتی منصوب شد. به گزارش رویترز، الفالح از مدت‌ها پیش به‌عنوان یک مدعی اصلی برای جایگزینی او دیده می‌شد. الفالح همانند النعیمی در غول نفتی آرامکو فردی قدرتمند بود و از سال 2009 تا سال گذشته میلادی یک مدیر اجرایی بود و همزمان به‌عنوان وزیر بهداشت هم تعیین شد. با این حال مشخص نیست که او هم همانند النعیمی در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) یا تدوین سیاست نفتی عربستان عمل کند یا خیر.

احمد الخلیفی به‌عنوان رئیس آژانس مالی عربستان یا به عبارتی بانک مرکزی موسوم به «سما» انتخاب شد. او از سمت معاونت در امور تحقیقات و امور بین‌المللی سما ارتقای درجه گرفته است. وی جایگزین فهد‌المبارک شد که این پست را از دسامبر 2011 در دست داشت. الخلیفی به‌عنوان یک کهنه‌کار در سما و فارغ‌التحصیل دانشگاه ملک سعود در ریاض و دانشگاه ایالتی کلرادو، همچنین از سال 2011تا 2013 به‌عنوان مدیر اجرایی عربستان سعودی در صندوق بین‌المللی پول در واشنگتن خدمت کرده بود. او قرار است ریاست بانک مرکزی عربستان را با اختیارات و عملکردی کمتر از آنچه در دست فهد المبارک بود، به‌دست بگیرد. در حالی که سما مسوول سیاست پولی باقی می‌ماند، دیگر به‌عنوان بزرگ‌ترین صندوق‌ ثروت ملی کشور عربستان عمل نمی‌کند چرا که یک صندوق بزرگ‌تر براساس چشم‌انداز 2030 اصلاحات ایجاد شده است. ابراهم العاصف، وزیر دارایی عربستان که این سمت را از 1996 در دست داشت، در سمت خود باقی ماند. وزارت آب و برق جدا شد؛ آب به وزارت جدید محیط‌زیست، آب و کشاورزی تبدیل شد و برق هم به وزارت جدید انرژی الحاق شد. این تغییرات ممکن است به عربستان سعودی برای قطع سوبسیدها، کاهش قدرت داخلی و مصرف بهینه آب کمک کند و اطمینان حاصل کند که قیمت‌گذاری انرژی به وضوح با اهداف توسعه صنعتی همخوانی دارد و سیاست‌های هسته‌ای و انرژی خورشیدی با دقت بیشتری یکپارچه می‌شوند. دو چهره ارشد اقتصادی دیگر، یاسر الرمیان، مشاور دربار سلطنتی و محمد الجاسر، رئیس سابق سما به‌عنوان مشاوران دبیرخانه کابینه منصوب شدند. توفیق الربیعه، وزیر سابق تجارت به جای الفالح به‌عنوان وزیر بهداشت و سلیمان الحمدان به‌عنوان وزیر راه و ترابری (یا وزیر حمل‌ونقل) منصوب شد. براساس احکام سلطنتی همچنین وزارت کار و امور اجتماعی با هم ادغام شدند و یک کمیسیون جدید برای تفریح و فرهنگ ایجاد شد.

دست «شاهزاده» در کار است

با کنار رفتن علی النعیمی این سوال مطرح شده که آیا عربستان تصمیمات جدیدی در عرصه اقتصاد داخلی و خارجی به ویژه بازار نفت اتخاذ خواهد کرد یا خیر. اصولا کنار گذاشتن النعیمی چه معنایی دارد. اساسا، در هر تحول ساختاری نیاز است که چهره‌های جدیدتر و پرانرژی‌تری وارد شوند و کهنسالان به‌عنوان مشاور خدمت کنند تا به تبع آن چالاکی اقتصادی هم بیشتر شود. علی النعیمی وزیر نفت سعودی از سال 1995 تاکنون به مدت21 سال این سمت را برعهده داشت. جان اسفاکیاناکیس، مشاور سابق دولت ریاض و رئیس دپارتمان اقتصاد در مرکز تحقیقات خلیج‌فارس مستقر در جده و ژنو می‌گوید: «ادغام وزارتخانه‌ها باز کردن در به روی دستاوردهای بهره‌وری است که دولت مشتاق به اجرای آنهاست.» اما به نظر می‌رسد آنچه در عربستان رخ داده در راستای سیاست محمد بن سلمان، فرزند پادشاه است. این تغییرات را بیش از آنچه به پادشاه نسبت داده شود باید از چشم محمد دید زیرا او به‌عنوان سکاندار اقتصاد عربستان به دنبال ترسیم «چشم‌انداز عربستان 2030» است که براساس آن، این پادشاه نفتی تا حد زیادی از نفت جدا شده و به تعبیری از اتکای این کشور به نفت کاسته می‌شود.

پیتر والدمن در مصاحبه‌ای که به نمایندگی از مجله «بلومبرگ» با محمد بن سلمان داشت، می‌گوید: این شاهزاده جوان بی‌سر و صدا در حال برنامه‌ریزی برای یک بازسازی عظیم در دولت و اقتصاد عربستان است و هدف او تحقق آن چیزی است که آن را «رویای متفاوت» نسل خود برای «آینده‌ای پساکربنی» می‌داند. او می‌گوید: «در حالی که بن نایف تنها کسی است که در سلسله مراتب، جلوتر از محمد برای رسیدن به سلطنت قرار دارد اما به جرأت، شاهزاده محمد در پس تحولات عظیم قرار دارد. دیپلمات‌های غربی در ریاض این شاهزاده 31 ساله را «آقای همه کاره» می‌نامند. بلومبرگ اشاره می‌کند که ستاره بخت محمد در دوران اواخر عمر ملک عبدالله درخشید. وی در دوره‌ای مورد غضب ملک عبدالله فقید بود و به سلمان (فرماندار وقت ریاض و وزیر دفاع وقت) دستور داده بود که وی هرگز حق ندارد «پا در وزارت دفاع بگذارد.» اما وقتی محمد در دفتر کار پدر- در زمانی که سلمان به ولایتعهدی منصوب شد- به کار مشغول شد روزی ملک عبدالله او را احضار کرد. گزارشگر بلومبرگ می‌افزاید: او به تدریج مورد نظر ملک عبدالله قرار گرفت و بخشی از کارهای دربار سلطنتی که جاه طلبی خاصی می‌طلبید به او واگذار شد. در زمانی که شاهزاده در خفا در حال برنامه ریزی برای سلطنت پدرش بود، پادشاه [ملک عبدالله] با ماموریتی بزرگ نزد او آمد: وزارت دفاع را پاک‌سازی و تمیز کن. شاهزاده می‌گوید مشکلات این وزارتخانه آنقدر زیاد است که حل آن سال‌ها زمان می‌برد. شاهزاده می‌گوید: «من به ایشان گفتم خواهش می‌کنم این کار را به من نسپارید. او فریاد زد و گفت: تو مقصر نیستی بلکه این من هستم که به دلیل صحبت با تو مقصر هستم.» ملک عبدالله در چرخشی آشکار فرمانی سلطنتی اعلام کرد و محمد را سرپرست دفتر وزیر دفاع و عضوی از کابینه معرفی کرد. اینجا بود که ستاره بخت او درخشیدن گرفت و در دوران سلطنت پدر به بازوی راست او و «همه کاره» عربستان تبدیل شد.

عربستان 2030: کشوری بدون اتکا به نفت

بلومبرگ می‌نویسد؛ محمد سعی دارد نوع جدیدی از تفکر در خاورمیانه آن هم در قالب یک پادشاه سنتی را ارائه دهد؛ تفکری که سعی می‌کند از استیو جابز تقلید کند و 16 ساعت در روز در سرزمینی کار کند که در آن مفت خور زیاد است. به لحاظ تاریخی، 90 درصد اتکای این پادشاه برای کسب بودجه دولتی - یا تقریبا تمام صادراتش و بیش از نیمی از تولید ناخالص داخلی‌اش- به نفت است. با آغاز جنگ یمن این تصور در میان بسیاری از شاهزادگان سعودی ریشه دواند که این کشور با سرعتی وصف نشدنی در حال سوزاندن ذخایر ارزی خود است، به‌گونه‌ای که با ورشکستگی دو سال فاصله دارد. کاهش درآمد نفت موجب کسری 200 میلیارد دلاری بودجه شده بود.

در 25 آوریل، این شاهزاده «چشم‌انداز 2030 برای پادشاه عربستان» را اعلام کرد. این طرح شامل ایجاد بزرگ‌ترین صندوق ثروت ملی در جهان می‌شود که در نهایت دارایی‌اش بیش از 2 تریلیون دلار خواهد شد. این پول آنقدر کافی است که بتوان با آن اَپل، گوگل، مایکروسافت و برکشایر‌هاتاوی (چهارمین شرکت بزرگ دولتی در جهان) را بخرد. شاهزاده یک IPO (عرضه عمومی اولیه) را در نظر دارد که می‌تواند «کمتر از 5 درصد» از سهام آرامکوی عربستان- تولید‌کننده نفت ملی- را بفروشد. این صندوق به دارایی‌های غیرنفتی تبدیل خواهد شد و از وابستگی صرف این پادشاه به درآمد نفت می‌کاهد. به مدت 80 سال این نفت بود که بقای پادشاهی سعودی و قراردادهای اجتماعی در آن را ضمانت می‌کرد. نفت بود که در ازای ولخرجی‌های سخاوتمندانه آل‌سعود برای جمعیت 21 میلیونی‌اش اجازه حکومت تمام عیار مطلقه را به این خاندان می‌داد. اکنون شاهزاده محمد یارانه‌های عظیم برای بنزین، برق و آب را کاه&a