مجلس خبرگان‌پنجم و مطالبات نسل جدید در گفتگو با عمادالدین باقی

مجلس خبرگان‌پنجم و مطالبات نسل جدید در گفتگو با عمادالدین باقی

آرمان/ متن پیش رو در آرمان منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست.

نام عمادالدین باقی با دوران روزنامه‌نگاری دولت اصلاحات گره خورده است. روزهایی که وی به همراه جمعی دیگر از روزنامه‌نگاران اتفاقاتی را در فضای مدنی ایران رقم زدند که منشأ رخدادهای زیادی در آینده شد. با این وجود عمادالدین باقی این روزها مشغول تحقیق و پژوهش است و از فضای سیاسی کشور فاصله گرفته است. هنگامی که درخواست مصاحبه را با وی در میان گذاشتم عنوان کرد: «بنده را از ورود به مباحث سیاسی جاری معاف کنید». به همین دلیل در یک بعداز ظهر سرد زمستانی به منزلش رفتم و با وی درباره ضرورت و چشم‌انداز مجلس خبرگان گفت‌وگو کردم که ماحصل آن را در ادامه از نظر می‌گذرانید:

ضرورت تشکیل مجلس خبرگان پس از پیروزی انقلاب اسلامی سال57 چه بود؟ برای این مجلس چه اهداف و چشم‌اندازی در نظر گرفته شد؟

انقلاب اسلامی در سال 57 یک پدیده ناگهانی و پرشتاب بود. بحث تشکیل حکومت اسلامی در زمان اقامت حضرت امام (ره) در پاریس مطرح شده بود و در آن زمان تلاش می‌شد برای جایگزینی حکومت پهلوی برنامه‌ریزی مناسبی صورت بگیرد. در این مقطع زمانی هیچ‌گونه بحثی درباره ولایت فقیه و مجلس خبرگان مطرح نبود. بحث ولایت فقیه زمانی مطرح شد که حضرت امام(ره) در نجف اشرف حضور داشتند. حضرت امام(ره) در این مقطع زمانی برای نخستین بار با برگزاری سلسله مباحثی در 12 جلسه بحث ولایت فقیه را تشریح کردند. البته هنگامی که متن این جلسات را مطالعه می‌کنید متوجه می‌شوید که این متن بیشتر به سخنرانی شباهت دارد. این کتاب به صورت کلی در اثبات اصل ولایت فقیه در حکومت اسلامی است. با این وجود جزئیات دقیق و همچنین مکانیسم و راهبردهای ولایت فقیه در این کتاب موجود نیست و در آینده به جزئیات بیشتر در این زمینه پرداخته شده است. پس از انقلاب آیت‌ا... منتظری خلأ پرداختن به جزئیات اصل ولایت فقیه را پر کردند و به جزئیات این بحث ورود پیدا کردند. ایشان با برگزاری سلسله مباحثی در این زمینه به تشریح و تببین این نظریه پرداختند. مجموعه تلاش‌های ایشان در کتابی هشت جلدی به نام «مبانی فقهی حکومت اسلامی» منتشر شد. در نتیجه در فاصله حضور حضرت امام (ره) در نجف اشرف تا پیروزی انقلاب اسلامی هیچ گونه بحثی در زمینه ولایت فقیه در بین بزرگان انقلاب به صورت جدی مطرح نبود. در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی قرار شد مجلس موسسان برای نگارش قانون اساسی تشکیل شود اما به دلیل اینکه تاسیس این مجلس به زمان زیادی نیاز داشت و ممکن بود انقلاب با چالش‌های جدیدی روبه‌رو شود تصمیم گرفته شد مجلس خبرگان قانون اساسی تشکیل شود. در همین زمان برای نخستین بار بحث ولایت فقیه در این مجلس مطرح می‌شود. البته گمانه‌زنی‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد. برخی اعتقاد دارند آیت‌ا... منتظری برای نخستین بار این بحث را در مجلس خبرگان مطرح کرده است. عده‌ای دیگر عنوان می‌کنند حسن آیت نخستین کسی بود که این بحث را مطرح کرد و گروهی دیگر معتقدند که آیت‌ا... منتظری به حسن آیت تاکید کرده بود که این بحث را مطرح کند.

شما در این زمینه از آیت‌ا... منتظری سوال نکردید که چه کسی نخستین بار این بحث را در مجلس خبرگان مطرح کردند؟

آیت‌ا... منتظری بارها به این سوال پاسخ دادند. با این وجود مساله اصلی این نیست که چه کسی برای نخستین بار این بحث را مطرح کرد. مساله مهم این است که چرا و به چه دلیل این بحث مطرح شد. پس از تشکیل مجلس خبرگان جلسات زیادی در زمینه گفت‌وگو و تبادل نظر درباره بحث ولایت فقیه شکل گرفت و شخصیت‌های زیادی در این زمینه صحبت کردند. هنگامی که بحث ولایت فقیه مطرح شد در پیامد آن بحث درباره خبرگان رهبری نیز به وجود آمد. در نتیجه بحث خبرگان رهبری یک موضوع تبعی است که پس از مطرح شدن بحث ولایت فقیه به وجود آمده است. آیت‌ا... منتظری در کتاب خاطرات خود عنوان می‌کند که هدف ما از مطرح کردن بحث ولایت‌فقیه در فردای انقلاب اسلامی صیانت از جایگاه حضرت امام (ره) بود. آیت‌ا... منتظری در کتاب خود درباره ولایت فقیه 17 اصل اساسی مانند حاکمیت مردم، رأی مردم و تاکید اسلام بر سرنوشت خود را درباره ولایت فقیه ذکر می‌کند. البته ایشان نظریات اصلاحی درباره ولایت فقیه داشت که در سال‌های بعد مطرح کرد. با این وجود ما باید فلسفه وجودی ولایت فقیه و مجلس خبرگان را مشخص کنیم. دغدغه اصلی واضعان قانون اساسی در ابتدای انقلاب مساله جلوگیری از تکرار روش گذشته در ایران بود. بحث و تبادل نظر درباره این مساله به دفعات در صورت جلسات ابتدائی این مجلس وجود دارد. برای مثال آیت‌ا... طاهری خرم‌آبادی در یکی از این جلسات عنوان می‌کند: «ما ولایت فقیه را تصویب کردیم که یک قدرت تخصصی با پشتوانه مردم از دیکتاتوری و استبداد جلوگیری کند». واضعان قانون اساسی به دنبال این بودند که از پایین یعنی از طرف مردم یک نهاد به وجود بیاورند. به همین دلیل بحث تشکیل مجلس خبرگان برای نظارت را مطرح کردند. تصمیم گرفته شد قوه قهریه به کسی فراتر از قوای سه گانه یعنی«ولی فقیه» داده شود که مدیر، مدبر، شجاع و با تقوا باشد. لذا ایده تشکیل مجلس خبرگان شکل گرفت که آنها هم خبره ‌اند و هم نمایندگانی‌هستند که مستقیما توسط مردم انتخاب می‌شوند و می‌توان گفت مجلس خبرگان تنها نهادی‌است که خودش بر خودش نظارت می‌کند.

آیا تشکیل مجلس خبرگان و چنین سازوکاری در کشورهای اسلامی و حتی کشورهای غربی وجود داشت یا اینکه یک ایده جدید بود که تاکنون تجربه نشده بود؟

مجلس خبرگان یک ایده جدید بود که در هیچ کشور اسلامی تجربه نشده بود. در عربستان سعودی نوعی سیستم سلطنتی وجود داشت که در آن روحانیون دارای قدرت زیادی بودند. قدرت سلطان و روحانیون نیز تا حدودی موازی هم‌دیگر بود. البته پس از پیروزی انقلاب اسلامی در افغانستان نیز شورایی به نام «لویی جرگه» تاسیس شد که از برخی جهات به خبرگان شباهت داشت اما دارای تفاوت‌های معناداری بود. لویی جرگه شباهت زیادی به مجلس«اهل حل و عقد» که در زمان خلفای راشدین به وجود آمده بود داشت. وظیفه اصلی «لویی جرگه» تعیین رهبری نبود بلکه تلاش می‌کرد اختلافات داخلی را به جای اینکه در خیابان‌ها و با جنگ حل شود با تبادل نظر و مشورت حل کند.

نظریه ولایت فقیه دارای چه پشتوانه فقهی در فرهنگ اسلامی است؟

نظریه ولایت فقیه یکی از ابداعات نظام جمهوری اسلامی است. نظریه ولایت فقیه در فقه اسلامی محدوده کوچکی در نظر گرفته شده بود. با این وجود مرحوم نراقی محدوده ولایت فقیه را توسعه داد و پس از ایشان حضرت امام (ره) نظریات سیاسی را به آن اضافه کردند و شکل اجرایی به آن دادند. در نتیجه مساله ولایت فقیه که در جمهوری اسلامی شکل گرفت پیشینه زیادی در فقه اسلامی نداشت. این در حالی است که مجلس خبرگان نیز به پیامد نظریه ولایت فقیه به وجود آمد و هیچ نظریه فقهی درباره آن وجود نداشت. نظریه ولایت فقیه تلفیقی از حاکمیت خداوند و مردم به صورت هم‌زمان است.

از مهم‌ترین اقدامات مجلس خبرگان انتخاب آیت‌ا... منتظری به عنوان قائم مقامی حضرت امام (ره) و آیت‌ا... خامنه‌ای به عنوان رهبر آینده نظام سیاسی پس از رحلت حضرت امام (ره) بود. چرا پس از این دو اتفاق مهم و تاثیرگذار مجلس خبرگان بروز شفاف و علنی در عرصه سیاسی کشور نداشت؟

اصل 108 قانون اساسی عنوان می‌کند: «قانون مربوط به تعداد و شرایط خبرگان، کیفیت انتخاب آنها و آیین‏نامه داخلی جلسات آنان برای نخستین دوره باید به وسیله فقهای نخستین شورای نگهبان تهیه و با اکثریت آرای آنان تصویب شود و به تصویب نهایی رهبر انقلاب برسد. از آن پس هرگونه تغییر و تجدید نظر در این قانون و تصویب سایر مقررات مربوط به وظایف خبرگان در صلاحیت خود آنان است». براساس این قانون خبرگان باید خود بر خود نظارت کند و هیچ نهاد بیرونی حق ندارد بر خبرگان نظارت داشته باشد. قانون اساسی وظیفه نظارت بر مجلس شورای اسلامی را به شورای نگهبان سپرده است اما درباره مجلس خبرگان چنین نظری ندارد و معتقد است وظیفه نظارت بر مجلس خبرگان بر عهده خود خبرگان است. با این وجود مجلس سوم نظارت بر خبرگان رهبری را به شورای نگهبان سپرد و از اینجا بود که چالش‌های بعدی به وجود آمد. مجلس اول به دلیل حضور حضرت امام (ره) که از کاریزما و اقتدار منحصر به فردی برخوردار بود هیچ‌گاه با چنین مسائلی روبه‌رو نشد. نظارت مجلس خبرگان یکی از اصول بدیهی است و به همین دلیل در قانون اساسی درباره آن صحبتی نشده است. فلسفه مجلس خبرگان نظارت است. در نتیجه در قانون اساسی درباره چنین مساله بدیهی، سخنی به میان نیامده است.

سخنان اخیر آیت‌ا... هاشمی با واکنش‌های زیادی همراه شده است. دیدگاه شما درباره سخنان ایشان چیست؟

واکنش‌ها به سخنان آیت‌ا... هاشمی بیشتر سیاسی است و فاقد جنبه‌های تئوریک و نظریه‌پردازی است. سخنان آیت‌ا... هاشمی سخنان جدید و تازه‌ای نیست. مشابه همین سخنان را یک سال پیش آقای دری نجف‌آبادی مطرح کردند که بازتاب زیادی نیز در رسانه‌ها پیدا کرد. آقای دری نجف‌آبادی همچنین عنوان کرده بودند کمیته‌ای برای انتخاب رهبری آینده تشکیل شده است. سخنان آقای دری نجف‌آبادی هنگامی که از زبان آیت‌ا... هاشمی و در یک مقطع خاص عنوان می‌شود با واکنش‌های زیادی روبه‌رو می‌شود. عده‌ای نیز به صورت تعمدی سخنان ایشان را بزرگ می‌کنند تا نوعی ترس و اضطراب در جامعه ایجاد کنند. موضوع اصلی در این زمینه مساله نظارت است و شورایی و رهبری واحد بودن ولایت فقیه در فرع این مساله قرار می‌گیرد. برخی عنوان می‌کنند به جز خداوند متعال هیچ موجود نظارت‌ناپذیری وجود ندارد. از نظر قانونی نیز هیچ شخصی فراقانونی نیست. اصل صد و یازده قانون اساسی عنوان می‌کند: «هرگاه رهبر از انجام وظایف قانونی خود ناتوان شود، یا فاقد یکی از شرایط مذکور در اصول پنجم و یکصد و نهم شود، یا معلوم شود از آغاز فاقد بعضی از شرایط بوده است، از مقام خود برکنار خواهد شد. تشخیص این امر به عهده خبرگان مذکور در اصل یکصد و هشتم است. در صورت فوت یا کناره‏گیری یا عزل رهبر، خبرگان موظفند، در اسرع وقت نسبت به تعیین و معرفی رهبر جدید اقدام نمایند. تا هنگام معرفی رهبر، شورایی مرکب از رئیس‌جمهور، رئیس قوه قضائیه و یکی از فقهای شورای نگهبان به انتخاب مجمع تشخیص مصلحت نظام، همه وظایف رهبری را به‌طور موقت به عهده می‌گیرد و چنانچه در این مدت یکی از آنان به هر دلیل نتواند انجام وظیفه نماید، فرد دیگری به انتخاب مجمع، با حفظ اکثریت فقها، در شورا به جای وی منصوب می‌گردد. هرگاه رهبر بر اثر بیماری یا حداکثر دیگری موقتا از انجام وظایف رهبری ناتوان شود، در این مدت شورای مذکور در این اصل وظایف او را عهده‏دار خواهد بود». این اصل معنای نظارت را روشن می‌کند. براساس صورت جلسات باقیمانده از جلسات اولیه مجلس خبرگان بیشترین بحثی که درباره بحث ولایت فقیه در بین خبرگان مطرح شده درباره همین مساله نظارت بوده است.

چرا بافت و ترکیب مجلس خبرگان در درازمدت دچار تغییرات اندکی شد و چهره‌های جدید کمتر به مجلس خبرگان ورود کردند؟

این اشکال تاحدودی به ترکیب مجلس خبرگان وارد است. برای پاسخ به این سوال در ابتدا باید معنا و مفهوم «خبره» مشخص شود. براساس قانون اساسی، جمهوری اسلامی با آرای مردم اداره می‌شود و مردم مسئولان خود را انتخاب می‌کنند. هنگامی که مردم نماینده‌ای را انتخاب می‌کنند وی نماینده تمام مردم خواهد بود و نمی‌تواند نماینده یک قشر یا صنف خاص باشد. یکی از دلایل عدم تغییر بافت مجلس خبرگان در طول زمان پیدا کردن مصداق خبره در بین روحانیون بوده است. این در حالی است که خبره کسی نیست که تنها به اصول و فقه مسلط باشد. اصول پنجم و یکصد و نهم قانون اساسی، دربرگیرنده شرایط و اوصاف رهبری هستند. به موجب اصل پنجم: «در زمان غیبت حضرت ولی عصر (عج) در جمهوری اسلامی ایران، ولایت امر و امامت امت بر عهده فقیه عادل و باتقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبّر است که طبق اصل یکصد و هفتم عهده‌دار آن می‌گردد. اصل یکصد و نهم، شرایط و صفات رهبر را در سه بند بیان نموده است: صلاحیت علمی لازم برای افتا در ابواب مختلف فقه؛ عدالت و تقوای لازم برای رهبری امت اسلام؛ بینش صحیح سیاسی و اجتماعی، تدبیر، شجاعت، مدیریت و قدرت کافی برای رهبری. این اصل همچنین عنوان می‌کند در صورت تعدد واجدان شرایط فوق، شخصی که دارای بینش فقهی و سیاسی قوی‌تر باشد، مقدم است. در نتیجه اگر قرار بود رهبری تنها دارای اجتهاد در فقه و اصول باشد اعضای خبرگان باید از بین روحانیون انتخاب می‌شدند. این در حالی است که در این اصل مسائلی مانند عدالت و بینش سیاسی نیز وجود دارد. در نتیجه یک فرد خبره حتما نباید از بین روحانیون باشد و بلکه می‌تواند از افراد با صلاحیت دیگر نیز انتخاب شود. نکته دیگر اینکه باید بین خبرگان حکومت و خبرگان مردم تفکیک قائل شد. مردم به خبرگان خود رأی می‌دهند که مدافع حقوق آنها در مجلس خبرگان باشند. در نتیجه نباید بین انتخاب‌شوندگان وانتخاب‌کنندگان در دراز مدت فاصله بیفتد. آیه 159 سوره آل‌عمران عنوان می‌کند: «فبِما رحْمه مِن‌ا... لِنْت لهُمْ و لوْ کنْت فظًّا غلیظ الْقلْبِ لانْفضُّوا مِنْ حوْلِک فاعْفُ عنْهُمْ و اسْتغْفِرْ لهُمْ و شاوِرْهُمْ فِی الْأمْرِ فإِذا عزمْت فتوکلْ على‌ا... إِن‌ا... یحِبُّ الْمُتوکلین». منظور از این آیه این است که یکی از دلایل محبوبیت و مقبولیت حضرت محمد (ص) در بین مردم که سبب جذب آنان به سمت اسلام شد نرمخویی و خوشرویی ایشان بوده است. این آیه به پیامبر اسلام تاکید می‌کند که در مقابل ناملایمتی و ناسازگاری‌ها مقاومت کن و همچنان نرمخو و خوشرو باش تا مردم از گرد تو پراکنده نشوند. در این آیه همچنین ذکر شده که با مردم در مساله حکومت مشورت کنید و نظر آنها را در تصمیم‌گیری‌های جامعه دخالت بدهید. منظور از «و شاوِرْهُمْ فِی الْأمْرِ» همین مساله است. این آیه به خوبی نقشه راه را نشان می‌دهد که اگر کسی مسلمان است باید خود را متعهد به این آیه بداند.

دغدغه‌های نسل جدید با نسل دهه 60 و 70 تفاوت‌های معناداری پیدا کرده است. به نظر شما یک خبره که قرار است برای نسل جدید تصمیم‌گیری کند باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد؟

متاسفانه برخی در یک دنیای بسته زندگی می‌کنند و با تنیدن پیله اطراف خود حاضر نیستند از این پیله خارج شوند. این عده متوجه تغییرات شگرفی که بین نسل‌ها در جامعه ایرانی رخ داده نیستند و دوست ندارند این تغییرات را بپذیرند. برخی نیز به دلیل ناتوانی در تطبیق خود با مطالبات نسل جدید برچسب‌هایی مانند بزهکاری و انحراف به نسل جدید می‌زنند. به همین دلیل خبره‌ای که قرار است برای نسل جدید تصمیم‌گیری کند در مرحله اول باید جوان‌تر از خبرگان گذشته باشد. در مرحله دوم باید با دغدغه‌های نسل جدید آشنایی داشته باشد و جنس مطالبات نسل جدید را درک کند. در نتیجه مجلس خبرگان باید با توجه به دغدغه‌های نسل جدید تشکیل شود. در قانون اساسی هیچ منعی برای حضور افراد متخصص در مسائل دیگر مانند سیاست خارجی، اقتصاد و فرهنگ در مجلس خبرگان وجود ندارد و افراد متخصص در این زمینه و زمینه‌های دیگر می‌توانند در این مجلس حضور داشته باشند. حضرت علی (ع) فرمودند: «کسی می‌تواند امر خدا را اجرا کند که دارای سه ویژگی باشد. اول اینکه اهل زد و بند نباشد. دوم اینکه از کسی تقلید کورکورانه نکند و به جای دیگران نقش بازی نکند و شخصیت مستقلی داشته باشد. سوم اینکه مطامع شخصی و اهداف شخصی آنها بر منافع جمع ارجحیت نداشته باشد». آیت‌ا... منتظری از این حدیث در سخنرانی‌ها و کتاب‌های خود زیاد استفاده کرده و همواره به تفسیر و تبیین این حدیث می‌پرداختند. به نظر من در شرایط کنونی باید این فرمایش حضرت علی (ع) نصب‌العین قرار گیرد.

ورود سید حسن خمینی به انتخابات خبرگان موجی از حضور شخصیت‌های معتدل به این انتخابات را در پی داشت. به نظر شما حضور افراد معتدلی مانند آیت‌ا... سید حسن خمینی در مجلس خبرگان آینده چه تاثیری بر رویکرد این مجلس خواهد گذاشت؟

از نظر حقوقی و شرعی همه اعضای خبرگان در برابر مردم مسئولیت دارند. به نظر من جریان اصلاحات درباره مجلس خبرگان بیشتر از آنکه کمیت‌گرا باشند کیفیت‌گرا هستند. این در حالی است که سرنوشت نهایی را در مجلس خبرگان کمیت یعنی تعداد آرا مشخص خواهد کرد و کیفیت تنها در تحلیل‌های سیاسی کاربرد دارد. به همین دلیل توجه بیش از اندازه اصلاح‌طلبان به کیفیت ممکن است در درازمدت سبب آسیب به اهداف این جریان شود. انتخابات مجلس خبرگان همیشه دارای اهمیت بوده اما انتخابات پیش رو از یک اهمیت تاریخی برخوردار است. دلیل این مساله نیز این است که مجلس خبرگان رهبری ممکن است در طول دوران خود در معرض یک تصمیم بزرگ تاریخی قرار بگیرد که سایه سنگین خود را بر سرنوشت آینده جامعه خواهد انداخت. به همین دلیل باید شرایطی بر انتخابات آینده حکمفرما شود که گرایش‌های مختلف فکری بتوانند در انتخابات حضور داشته باشند. توازن در بین گرایش‌های فکری موجود در مجلس خبرگان می‌تواند قدرت تاثیرگذاری این مجلس را از گذشته بیشتر کند. بنده حضور آیت‌ا... هاشمی و سیدحسن خمینی در انتخابات خبرگان را به فال نیک می‌گیرم. حضور این‌گونه شخصیت‌ها سبب رقابت گفتمانی در درون مجلس خبرگان رهبری خواهد شد. رقابت گفتمانی در مجلس خبرگان نیز سبب بالانس سیاسی و عمق بیشتر این مجلس در تصمیم‌گیری‌ها خواهد شد.

با کانال تلگرامی آخرین خبر همراه شوید telegram.me/akharinkhabar

ویدیو مرتبط :
مجلس خبرگان