آسمان ابری«نم‌نم دوزی» و دریای مواج«موج بافی»/هنری با یک بازمانده

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: هنرهای سنتی قزوین چون هنرهای صناعی، کتابت و نگارگری، موسیقی، نمایش‌های سنتی و آیینی و همچنین هنرهای وابسته به معماری هرکدام می‌تواند به‌تنهایی محتوای ده‌ها مجلد باشد. هنرهایی که امروز در شتاب عبور از سنت به دنیای ماشین زده در دالان خاطره جا ماندند یا با توسل به تغییر فرم و کاربری پیکر نیمه‌ جانشان را به ذهن پرآشوب انسان مدرن بخیه زده‌اند.

بدون شک یکی از افتخارات منحصربه‌فرد پهنه مینودری این سرزمین صنایع‌دستی و بومی آن است، صنعتی با ویژگی‌هایی همچون اصالت و بومی بودن، بی‌نیازی به سرمایه کلان، نداشتن آلودگی زیست‌محیطی؛ اما حالا جز ده‌ها کُشته به‌جای مانده از لشگر این هنر اصیل و صنعت مستقل، در رویارویی با زندگی ماشینی تعدادی نیز رو به احتزارند، شاید نوشداروی تدبیری قبل از مرگ، حیات را به پیکر نیمه‌جانشان بازگرداند.

قهر شلیته‌ها با هنر پن‌بافی

نام هنر: پن‌بافی

قدمت: تاریخ دقیقی برای قدمت آن نمی‌توان ذکر کرد

شهر زادگاه هنر: از دست بافته‌های سنتی منطقه الموت است که در روستای «علی‌آباد» فعال و در «اویرک» نیمه فعال است

معرفی کوتاه هنر: این هنر از زیرمجموعه منسوجات سنتی است که با نخ ابریشم و پنبه در شکل اولیه خود اجرا می‌شده و در سال‌های بعد به دلیل دسترسی نداشتن به این نخ‌ها استفاده از کاموا جایگزین شده است. پن‌بافی نوعی بافندگی است که محصولات آن نوارهایی با عرض‌های متفاوت است که بر اساس علایق شخصی در حاشیه دامن و پیراهن‌های سنتی و گاه به‌عنوان شال مورد استفاده قرار می‌گیرد

بیشترین کاربری: به‌عنوان عنصر تزیینی در لباس و پوشش‌های محلی و قیطان و بندهای بادوام کاربرد داشته است

هنرمندان به نام این عرصه: هنرمند به نامی در این عرصه وجود ندارد

هنرمندان بازمانده: ندارد

وضعیت فعلی این هنر در استان: به‌تازگی با همت خانه صنایع‌دستی نسبت به احیای این هنر اقداماتی صورت گرفته است

علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: تغییر کاربردی مواد اولیه برای ساخت

«علی خلج طایفه» پژوهشگر در خصوص تاریخچه هنر پن‌بافی به خبرنگار مهر گفت: یکی از هنرهای بسیار کهن طایفه مراغی‌هاست که بر اساس مستندات شفاهی ازآنجاکه این طایفه در کتاب حمدالله مستوفی به مزدکیان نسبت داده‌شده‌اند می‌توان گفت؛ این هنر از آن تاریخ تاکنون در بین مراغی‌های ساکن در این منطقه رواج داشته و بر اساس ترکیب رنگ تا و عرض نوارها میزان رتبه اجتماعی افراد در جمع قابل‌تشخیص بوده است.

به گفته «مریم سخی پور» مسئول آموزش صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین هرچند این هنر به دلیل از دست دادن کاربری‌های سابق و تغییر پوشش مشتریانش وضعیت مطلوبی ندارد ولی سعی شده با تغییر کاربری و بهره‌گیری از نوع بافت تزیینی در حاشیه لباس‌ها و سایر منسوجات به احیای این هنر کهن کمک شود.

موج بافی به نفس تنها بازمانده‌اش زنده است

نام هنر: موج بافی

قدمت: عهد صفوی

زادگاه: قزوین و بویین‌زهرا

معرفی کوتاه هنر: نوعی دست‌بافت سنتی که به دلیل طرح‌های زیگزاگ که بر روی پارچه نقش می‌بندد به این هنر نساجی موج می‌گویند.

هنرمندان به نام این هنر: صاحبان ۱۴ کارگاه موج بافی در بازار مرکزی قزوین

هنرمند بازمانده: احمد بامشاد

موارد کاربری: رختخواب‌پیچ، پشتی، رویه مبل، رویه کرسی و سجاده و مواردی ازاین‌دست

وضعیت فعلی این هنر در استان: محدودشده به بافته‌های کارگاه احمد بامشاد تنها هنرمند بازمانده

ازنظر نزدیکی به هنرهایی ازاین‌دست، این هنر به چادرشب نزدیک است ولی ازنظر طرح و ترکیب‌بندی از چادر شب پیچیده‌تر است و دست بافته‌ای نرم و سبک محسوب می‌شود که در عرض ۶۰ تا ۸۰ سانتی‌متر تهیه می‌شود و با توجه به کاربردهای مختلف گاهی در قطعات یکدست کنار هم چیده و دوخته می‌شود تا به عرض موردنظر که معمولاً برای مصارف لحاف‌کرسی است برسد.

معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی استان در خصوص این هنر دیرینه گفت: ما برای حمایت از این هنر در یکی از مغازه‌های ساختمان‌های «دایی» غرفه‌ای را به آقای بامشاد اختصاص دادیم و برای فروش محصولات نیز حمایت‌هایی را داشتیم، هنرآموزانی که به موج بافی علاقه دارند نیز می‌توانند از کلاس‌هایی که در میراث فرهنگی برگزار می‌شود استفاده کنند.

«سید میثم حصاری» افزود: در جلسات و مراکز خدمات ادارات دولتی سعی شد محصولات موج بافی به‌عنوان صنایع دستی به فروش برسد تا ضمن حمایت از هنرمندان به حفظ این هنر نیز کمک شود؛ همچنین مغازه‌ای در خیابان نادری برای آموزش و هم فروش تولیدات در نظر گرفته‌شده و در خانه تاریخی رئوفی که خانه صنایع‌دستی است دستبافته‌های دیگری گذاشتیم که در طراحی کیف و لباس از آن استفاده می‌شود.

وی افزود: تبلیغ در ادارات و در بین مردم برای خرید هدایا از اجناس صنایع‌دستی تولیدشده یکی دیگر از برنامه‌های حمایتی سازمان از هنرمندان این رشته بوده است. چراکه نگاه حوزه صنایع‌دستی در میراث فرهنگی ایجاد فرهنگ سازی و ذوق در خانواده ایرانی برای استفاده از هنرهایی است که ریشه در فرهنگ و اقلیم سرزمینی دارد.

وی با انتقاد از ورود کالاهای چینی بی‌کیفیت به بازار گفت: تنوع در تولید، قیمت مناسب و صنعتی از دلایل اقبال عمومی از کالاهای بی‌کیفیت است و در مقابل به دلیل اینکه صنایع‌دستی داخلی هنر دست بوده و زمان‌بر است و به‌صورت سنتی و شاگرد و استادی تولید می‌شود به دلیل هزینه بالاتر کمتر مورد استقبال قرار می‌گیرد.

حصاری با ابراز نگرانی از وضعیت این هنر در استان گفت: در صورت حمایت نشدن این هنر از سوی مردم و سایر دستگاه‌های دولتی می‌تواند تاریخچه این هنر به‌عنوان یک هنر بومی و اصیل با مرگ هنرمندانش به فراموشی سپرده شود.

نامهربانی با قلمدان‌های پاپیِه ماشه در پایتخت خوشنویسی ایران

نام هنر: پاپیه ماشه

قدمت: دوره صفویه

زادگاه: قزوین و اصفهان

معرفی کوتاه هنر: پاپیه لغت فرانسوی به معنای کاغذ است و ماشه به معنای مچاله کردن است، این کلمه در فرهنگ لغت به معنای کاغذ فشرده است. پاپیه ماشه معمولاً اشیایی مقوایی هستند که سطح آنها با تزیین و لاک مخصوص پوشش یافته است

 

هنرمندان به نام این هنر: این هنر در بین نگارگران عهد صفوی رایج بوده است

هنرمند بازمانده: سید احمد عقیلی ۵۶ ساله

موارد کاربری: قلمدان، جلد کتاب، رحل قرآن، صندوقچه جواهر، شکلات خوری و سایر کاربری‌های مشابه

علل رکود: نبود بازار عرضه و حمایت نکردن از تنها هنرمند بازمانده استان

پاپیه ماشه هنری است که با استفاده از کاغذ باطله، مقوا، چسب سریشم و شوره آب و به‌کار بردن ابزارآلاتی ساده چون سنباده، کوبه و ماله و قالب‌های پاپیه، مصنوعاتی می‌سازد که در تلفیق هنر نگارگری و نقاشی‌های گل‌مرغی چشم هر بیننده را می نوازد.

درگذشته‌های دور که هنوز ساختن مقوا مرسوم نشده بود، صحافان ایرانی برای تهیه مقوای موردنیازشان روش تازه ای را ابداع کردند که همین امر زمینه ساز ابداعات هنری تازه‌ای شد و پس از آشنا شدن با مقوا هنرمندان باذوق و مهارت خویش را در زمینهٔ ساخت و پرداخت جلدهای روغنی، قلمدان و صندوقچه جواهرات و قاب آیینه، رحل قرآن و و دیگر اشیایی که در فرهنگ صنایع‌دستی همت گماشتند.

سید احمد عقیلی تنها استادکار پاپیه ماشه استان و یکی از معدود نگارگران مکتب نگارگری قزوین که سال‌های سال عمر خود را صرف زنده نگه‌داشتن این هنر کرده، این روزها خانه‌نشین شده است و به‌تنهایی رموز این هنر را در سینه نگاه داشته است.

این هنرمند قزوینی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر از نبود حمایت و بی‌توجهی مسئولان نسبت به این هنر گلایه می‌کند و می‌گوید: وقتی هنرمند توان به نمایش گذاشتن هنرش را ندارد و قادر به تأمین هزینه‌ها نیست به‌ناچار باید به‌تنهایی و عزلت خو کند.

وی با اشاره به سال‌های رونق این هنر در قزوین یادآور شد: زمانی قلمدان‌های «پاپیه ماشه» حکم کیف سامسونت های امروزی را داشت و میرزاها و باسوادهای قدیم قلم، مرکب و انواع خودنویس‌ها را در آن می‌گذاشتند و دور کمرشان می بستند و از آن استفاده می‌کردند.

هنر پاپیه ماشه در دوره صفویه با تأسیس دارالفنون رواج یافت و زیباتر و ظریف تر شد ولی با آمدن کیف‌های خارجی از سکه افتاد.

هرچند این هنرمند قزوینی با تغییر قالب‌ها به جعبه‌های جواهر، قاب آیینه و سایر موارد کاربردی‌تر رو آورده است ولی هنوز گمان دارد که بازار باهنرهای اصیل بیگانه است و با توجه به مهارت‌های پیچیده‌ای که در این هنر به‌کار گرفته می‌شود قیمت‌ها هنوز برای مشتری سنگین است و مسئولان استانی هم حتی حاضر نیستند در قالب هدایای فرهنگی این هنر را ترویج کنند.

زره قزوین بر تن بی‌تدبیری‌ها زار می‌زند

نام هنر: زره بافی

قدمت: تاریخ دقیقی برای آن مشخص نشده است؛ ولی بارونق یافتن هنر تعزیه و شبیه‌خوانی در زمان صفویه، زره بافی احیا شد و زره بافان برای استفاده در نمایش‌ها مشغول تولید زره شدند و این هنر را سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعدی منتقل کردند

زادگاه: قزوین

معرفی کوتاه هنر: زره از دیرباز به‌عنوان یکی از ادوات جنگی مورداستفاده قرار می‌گرفت و در قرون معاصر با پیوند این هنر به آیین تعزیه‌خوانی طراحی و نوع ساخت آن دستخوش تغییر شد و به‌عنوان بخشی از لباس تعزیه‌خوانان شد. هنری که از درهم‌تنیده شدن مفتول‌های فلزی به شکل کلاه و زره درآمده و از عصر شاه‌طهماسب اول تا حال با تکیه بر اعتقادات و باورهای این سرزمین شیعی دست‌به‌دست، به امانت به عصر معاصر رسیده است.

هنرمندان به نام این هنر: مرحوم اسماعیل بابایی پدر سرلشگر شهید عباس بابایی و مرحوم رضا بابا نعل بره

هنرمند بازمانده: شهربانو کاظمی و محمد اسماعیلی حسنی

موارد کاربری: زره و کلاه‌خود

علل رکود: عرضه محدود تولیدات به بازار تعزیه گران

محمد اسماعیل حسنی یکی از دو هنرمند زره باف قزوینی درباره اهمیت معرفی این هنر به خبرنگار مهر گفت: این هنر یک هنر صد درصد ایرانی، اسلامی است و باید به همه معرفی شود، خیلی‌ها در همین قزوین نمی‌دانند که چنین هنری هم هست، مهم‌ترین کاری که باید صورت گیرد آشنا کردن مردم با این هنر است، خود من دائم به این فکر می‌کنم که بعد از من این هنر چه خواهد شد؟ آیا فراموش می‌شود؟ برای همین این هنر را به فرزندم هم آموخته‌ام و از او خواسته‌ام این هنر را زنده نگه دارد.

وی ادامه داد: البته با صحبت‌هایی که با متولیان صنایع‌دستی داشته‌ایم قرار است این هنر هم مانند گلیم‌بافی و سفالگری و... به‌عنوان یک حرفه معرفی شود و علاقه‌مندان با گذراندن دوره‌های آموزشی بتوانند در این زمینه فعالیت کنند و به‌صورت یک شغل دربیاید و رسانه‌ها و صداوسیما باید در معرفی این هنر مارا یاری کنند تا مردم را به این هنر جذب کنیم.

سرعت انقراض صنایع‌دستی به نم‌نم دوزی نیز رسید

نام هنر: نم‌نم دوزی

قدمت: عهد صفوی

زادگاه: قزوین

معرفی کوتاه هنر: نوعی از رودوزی‌های سنتی که با استفاده از انواع دوخت و گره‌های دستی و به‌کارگیری منجوق های فلزی در تزیین پارچه‌ها، جای شانه و آیینه و مهر مورد استفاده قرار می‌گرفت و معمولاً توسط دختران جوان دم بخت به‌عنوان تحفه‌ای ارزشمند در جهیزیه دوخته می‌شد، ازآنجاکه دوخت این اثر دست‌دوز نیاز به ظرافت و دقّت فراوان دارد، تولید آن آرام‌آرام و نم نم جلو می‌رود؛ به همین دلیل به آن نم نم دوزی می‌گویند

هنرمندان به نام این هنر: زنان و دختران قزوینی

هنرمند بازمانده: ندارد

موارد کاربری: رومیزی و دیوارکوب و بقچه نوعروسان

علل رکود: سختی کار و تنوع هنرهای جدید و نوظهور

«فاطمه عباسی» کارشناس دوخت‌های سنتی قزوین در گفت‌وگو با مهر بهره‌گیری از این هنر و تلفیق آن با سایر هنرها را از روش‌های احیای این هنر برشمرد و افزود: هرچند در حال حاضر برخی از افراد کارآموز با بهره‌گیری از فن‌های خاص سعی در پیاده کردن نمونه‌های مشابه در موزه شهر دارند ولی نوع دوخت و سختی و ویژگی‌های خاص این هنر هنوز نتوانسته کارهای تولیدی را به کاری به‌جای مانده نزدیک کند.

به‌زعم وی کم‌حوصلگی انسان معاصر و گرفتاری‌های روزمره او را از پرداختن به هنرهای زمان بری چون «نم نم دوزی» دور کرده است و از سویی وجود کارهای ارزان و بی‌کیفیت چینی و پاکستانی در بازار رودوزی‌های سنتی رقابت را برای هنرهای سنتی اصیل سخت کرده است که باید با واردات این محصولات با جدیت باید برخورد شود.

عملکرد حوزه میراث در ۱۵ سال اخیر در حفظ صنایع‌دستی قزوین قابل دفاع است

مدیرکل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی استان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر در خصوص عملکرد این اداره کل در مسیر حفظ و احیای هنر و صنایع‌دستی استان گفت: با ظهور تجدد و مدرنیته وارداتی، بسیاری از هنرهای دستی ما دستخوش دگرگونی شده و در طول زمان به فراموشی سپرده‌شده‌اند و در حوزه صنایع نساجی و بافت‌های داری و زیراندازها باوجود از بین رفتن برخی از هنرها ازجمله کج بافی، وطن بافی، کرباس‌بافی و ژنده بافی و ... به دلیل تغییر ذائقه مردم و ورود منسوجات و محصولات صنعتی و حتی مرگ آخرین بازماندگان یک هنر، بخشی از هنرهای دیگر مجالی برای عرضه نیافتند و درگذر زمان تنها محدود به نام‌ها و گاه محصولات اندک به‌جای مانده شدند.

محمدعلی حضرتی‌ها ادامه داد: در ۱۵ سال گذشته برای احیای برخی از منسوجات و بافت‌ها، اقدامات مناسبی صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به در اختیار گذاشتن مکان برای عرضه این محصولات حتی در مجموعه بناهای تاریخی شهر اشاره کرد چراکه بسیاری از ابزار این هنرها حجم بسیار زیادی دارد و در فضاهای محدود مسکونی امروز قابل‌اجرا نیست به همین دلیل در گام اول تعیین مکان‌های ثابتی برای عرضه و تولید اقدام مثبتی در این زمینه بوده است.

در همین رابطه می‌توان به صنایعی چون پن‌بافی، موج بافی، جاجیم و چادرشب اشاره کرد که در مناطق مختلف بر اساس صنایع‌دستی متداول کارهای شناسایی و تحقیقاتی خوبی به‌صورت علمی بر روی صنایع موجود انجام‌شده تا فرصت پرداختن به صنایعی که قابل احیا و بازگردانی باشند به وجود آید.

محمدعلی حضرتی‌ها احیای خانه فرش قزوین و نقشه‌های مختص منطقه در شهر قزوین، کمک به راه‌اندازی کارگاه های نمدبافی و گلیم و جاجیم در مناطقی مانند اوان، احیای کوره‌های آهنگری در همین منطقه، احیا چاپ‌های متداول همچون چاپ باتیک و موضوع آموزش به هنرجویان را از اولویت کاری اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری عنوان کرد.

وی با مطلوب خواندن وضعیت هنرهایی همچون هنر سفالگری و سرامیک و کاشی و لعاب و هنرهای وابسته معماری، صنایع‌دستی چوبی و صنایع‌دستی فلزی و چرم اقبال برای یادگیری، بازار عرضه و کار و وجود کارگاه‌های متعدد که در مواردی به شکل مستقل در حوزه صادرات عملکرد موفقی دارند را از دلایل رونق این صنایع در قزوین برشمرد.

وام‌های ۴ درصدی به کمک صنایع‌دستی می‌آیند

مدیرکل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی استان با اشاره به پرداخت وام‌های ۴ درصدی به هنرمندان شناسایی شده دراستان برای توسعه و حضور مطلوب در بازار تقاضا اشاره و خاطرنشان کرد: دفاتر صنایع‌دستی این اداره کل در تمام شهرستان‌های استان دایر شده و با شناسایی هنرمندان هر منطقه، امکان صدور کارت شناسایی و اخذ تسهیلات و سایر خدمات ارائه‌شده برای همه هنرمندان را فراهم کرده است.

حضرتی‌ها توسعه بوم گردی با اولویت سپردن کار به گروه‌های فعال متقاضی در روستاها و حمایت از توسعه گردشگری در این بخش را یکی دیگر از راه‌های احیای صنایع‌دستی و مهاجرت معکوس به روستاها برشمرد و با اشاره به فعالیت برخی از گروه‌ها همچون گروه مستقر در دریاچه اوان گفت: امروز کوره آهنگری در اوان روشن‌شده و کارگاه‌هایی برای احیای منسوجات دست‌بافت سنتی در منطقه فراهم‌شده که در سایر نقاط نیز قابل‌اجراست.

گرچه در راستای آموزش، توسعه، معرفی و ارائه صنایع‌دستی اقدامات زیادی از سوی نهادهای مرتبط صورت گرفته است اما به‌طورقطع حجم نیاز و همچنین ظرفیت استان با اقدامات صورت گرفته همخوانی ندارد و از این حیث لزوم فعالیت جدی‌تر، استفاده از برنامه‌های راهبردی و تسریع روند سرمایه‌گذاری بر روی بخش صنایع‌دستی به‌منظور حفظ و توسعه آن ضروری به نظر می‌رسد.

ویدیو مرتبط :
حسین عینی فرد .دسته حیدریون زنجان محرم93.نم نم بارونه