پرونده 13 ساله هسته‌ای چگونه بسته شد؟

پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (Entekhab.ir) :

ایران و 6 کشور 1+5 در حالی به پایان راه خود و ورود به مرحله اجرایی برجام رسیده‌اند که قریب به 13 سال از آغاز پرونده ساختگی غرب می‌گذرد. توافق جامع هسته‌ای که در 23 تیرماه 1394 در تقویم جهان به ثبت رسید، اتفاقی کم سابقه در تاریخ دیپلماسی جهان به حساب می‌آید. رخدادی که ذیل آن ایران و 6 کشور امریکا، فرانسه، انگلیس، آلمان، روسیه و چین پذیرفتند بر مبنای یک بده و بستان منطقی به تنش‌زدایی فراگیر دست یابند و جهان را از ثمرات پایان مناقشه هسته‌ای بهره‌مند سازند. تلاش برای به پایان رساندن چالش ایران و جهان طی 22 ماه بعد از روی کار آمدن دولت جدید ایران، در حالی آغاز شد که مذاکرات فشرده 7 کشور در وین، ژنو و نیویورک زیربنای توافق 14 جولای 2015 را پی‌ریزی کرد. این روند که در نهایت به توافقی با عنوان «متن جمع‌بندی برنامه جامع اقدام مشترک» و لغو تمامی تحریم‌های اقتصادی و مالی علیه ایران ختم شد، مسیری پرفراز و نشیب را در تاریخ دیپلماسی طی کرده است.

از زمانی که ادعای فعالیت‌های مخفی هسته‌ای ایران در نطنز و اراک در 23 مردادماه 1381 به خط خبری رسانه‌های جهان تبدیل شد، موج عظیمی از تبلیغات گسترده علیه ایران به راه افتاد. تبلیغاتی که جا انداختن ادعای خطر ایران و فراهم کردن زمینه برای تهدید آن را هدف قرار داد تا رسانه‌های غربی فعالیت‌های ایران در راستای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را با عنوان ساختگی «پرونده هسته‌ای ایران» در دستور کار خود قرار دهند تا از این فعالیت‌ها به عنوان تهدیدکننده صلح و امنیت بین‌المللی یاد شود. تقریباً 11 ماه طول کشید تا ایران 18 تیرماه 1382 رسماً برای بحث درباره فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای در دیدار رئیس جمهوری وقت ایران با محمد البرادعی مدیرکل وقت آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای، اعلام آمادگی کند. حسن روحانی از 13 مهرماه 1382 در قامت دبیر شورای عالی امنیت ملی مسئول حل پرونده هسته‌ای شد و مذاکره با کشورهای اروپایی را در دستور کار خود قرار داد. در این دوره که تا 24 مرداد 1384 قریب به دو سال به درازا کشید، روحانی با برگزیدن شیوه تعامل با سه کشور اروپایی آلمان، انگلیس و فرانسه دو اقدام مهم صورت داد؛ نخست آنکه با پذیرش داوطلبانه پروتکل الحاقی و اجرای آن حتی قبل از تأیید نهایی مجلس شورای اسلامی در عمل فضای ملتهبی را که علیه ایران به وجود آمد، آرام ساخت. دیگر آنکه با سازمان‌دهی مذاکرات فشرده با طرف تروئیکای اروپا در عمل نشان داد که ایران خواهان تعامل و تفاهم بر سر برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای خود است اما این طرف امریکایی و اسرائیلی بود که با انواع کارشکنی‌ها مانع رسیدن به هرگونه توافق می‌شد.

تغییر پرونده مذاکره هسته‌ای در دوره احمدی‌نژاد

تغییر دولت و روی کارآمدن محمود احمدی‌نژاد در مردادماه 1384 به تغییر رویکرد ایران در پیگیری مذاکرات هسته‌ای منجر شد. این تحولات سیاسی ایران در حالی به وقوع پیوست که گروه تروئیکا با بهره نبردن از فرصت تعلیق غنی‌سازی در ایران که بیش از دو سال به منظور اعتمادسازی انجام گرفته بود، ایران را عملاً وادار کرد تا برای حل این موضوع راه دیگری را برگزیند. در آغاز علی لاریجانی که به عنوان دبیر جدید شورای عالی امنیت ملی بر سر کار آمد، از همان 24 مردادماه 1384 با در دست گرفتن مسئولیت مذاکره به مقامات اروپایی اعلام کرد که ایران به دلیل زیاده‌خواهی غرب دیگر حاضر نیست اقدام‌های داوطلبانه گذشته درباره اجرای پروتکل الحاقی پیمان ان‌پی‌تی را ادامه دهد و با قاطعیت تا تأمین حقوق هسته‌ای خود که به دست آوردن چرخه کامل سوخت هسته‌ای است، به اقدام‌های خود زیر نظر آژانس ادامه خواهد داد. لاریجانی تا زمانی که در 29 مهرماه 1386 یعنی بیش از دو سالی که مسئولیت دبیر شورای عالی امنیت ملی را برعهده داشت، توانست به آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای بر سر یک دستور کار مشترک (مدالیته) 6 بندی به توافق برسد که براساس این دستور کار، آژانس در نهایت تأیید کرد ایران به شبهات و سؤال‌هایی که درباره فعالیت‌هایش از سوی آژانس مطرح بوده، پاسخ داده است. این مهم‌ترین دستاورد ایران در دوره دبیری شورای عالی امنیت ملی لاریجانی بود. این در حالی است که ایران در دوره لاریجانی با سه قطعنامه شورای امنیت که دو مورد آن جنبه تحریمی داشت، روبه‌رو شد اما توانست توان هسته‌ای ایران را به صورت مبنایی افزایش دهد.

مذاکرات نافرجام جلیلی با غرب

با استعفای لاریجانی، سعید جلیلی از سوی احمدی‌نژاد عهده‌دار سمت دبیری شورای عالی امنیت ملی در 29 مهرماه 1386 شد. جلیلی در دوره اول مذاکرات خود با سولانا به تبادل بسته‌های هسته‌ای پرداخت که از سوی تروئیکای اروپایی در 25 خرداد 1387 ارائه شد که در مقابل بسته پیشنهادی ایران بود که چندی پیش از آن ارائه شده بود. در این دوره برای نخستین بار مذاکرات تروئیکا به مذاکرات با 6 کشور ارتقا یافت. صدور دو قطعنامه دیگر شورای امنیت علیه ایران در این دوره و بی‌نتیجه ماندن مذاکرات با سولانا و تغییر دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای در مهرماه 1388، وضعیت مذاکرات را پیچیده‌تر از گذشته کرد چرا که آمدن آمانو، دبیرکل جدید به حاکم شدن نظام سختی بر گزارش‌های آژانس علیه ایران منجر شد. دور دوم فعالیت‌های جلیلی از زمان شروع به کار کاترین اشتون در آذرماه 1388 وارد مرحله جدیدی شد. اما از آنجا که اصلی‌ترین موضوع مذاکرات، یعنی فعالیت‌های هسته‌ای ایران از نظر طرف مقابل پایان نیافته بود؛ مسأله در یک دور باطل گفت‌وگوهای بی حاصل در 6 دوره تا آخرین دوران که در آلماتی 16 و 17 فروردین 1392 ادامه یافت. چهار قطعنامه شورای امنیت 1803 (13/12/86)، 1835 (29 سپتامبر 2008)، 1887 (24 سپتامبر 2009) و 1929 (9 ژوئن 2009) در دوره کار او اتفاق افتاد. ضمن اینکه طی دوره تصدی جلیلی، شدیدترین تحریم‌های ناشی از قطعنامه‌های شورای امنیت یا تحریم‌های اتحادیه اروپا و امریکا بر کشور تحمیل شد.

16 روز مذاکراه جلیلی در دوران 2 هزار و 146 روزه مسئولیت

دامنه‌دار شدن چالش هسته‌ای ایران و غرب موجب شد مذاکرات طرفین نتواند به مرحله درک متقابل و انگیزه مشترک برای گشودن گره گور هسته‌ای نزدیک شود. جلیلی طی 9 دوره گفت‌وگویی که در حدفاصل سال‌های 1387 تا 1392 با اعضای «1+5» داشت، در مجموع گفت‌وگوهایی کوتاه مدت (یک الی دو روزه) را از سرگذراند که آخرین آنها در «آلماتی ٢» در روزهای 16 و 17 فروردین ١٣٩٢ برگزار شد. مجموع روزهای مذاکراتی جلیلی 16 روز در 71 ماه بود. به عبارت دیگر، او طی 2 هزار و 146 روز مدت مسئولیتش؛ به طور میانگین، هر 238 روز در یک مذاکره حضور یافته است. این در حالی است که در مدت زمان مسئولیت وی مذاکرات با وقفه‌های طولانی رو‌به‌رو شد. بیشترین تأخیر در برگزاری گفت‌وگوها با 450 روز در حد فاصل بهمن 1389 تا فروردین 1391 بوده است. کمترین وقفه هم به حدفاصل مذاکرات «آلماتی 1» (اسفند 1391) و «آلماتی 2» (16 فروردین 1392) برمی‌گردد که به عنوان آخرین دور مذاکراتی طرفین با فاصله‌ای 37 روزه برگزار شد و 158 روز پس از اتمام «آلماتی 2» و در 21 شهریور 1392 جلیلی به خط پایان مأموریت خود رسید.

پیشرفت برنامه‌های هسته‌ای

البته در دوره مناقشه طولانی هسته‌ای و اتهام‌زنی علیه ایران که بیش از یک دهه طول کشید و مذاکرات هسته‌ای بارها در ادوار مختلف ناکام ماند، ایران موفقیت‌های چشمگیری در عرصه بالا بردن توان هسته‌ای خود به دست آورد. ارتقای سطح غنی‌سازی اورانیوم به 20 درصد، تولید صفحات سوخت هسته‌ای با فناوری دقیق و پیچیده آن، رساندن ذخایر اورانیوم غنی شده به بیش از هفت هزار کیلو و در نهایت تولید سانتریفیوژهای نسل دوم موسوم به P2 که از لحاظ سرعت غنی‌سازی و حجم غنی‌سازی، چندین برابر نوع قدیمی آن P1 بود و افزایش تعداد سانتریفیوژهای ایران در مجموع به حدود 19 هزار عدد از جمله اقدامات دانشمندان هسته‌ای ایران بود که در دوران پرفراز و نشیب چالش هسته‌ای میان ایران و غرب اتفاق افتاد. تلاش‌هایی که البته به موج عظیمی از تحریم‌ها منجر شد و مقامات غربی را وادار کرد تا بر سر میز مذاکره با ایران بنشینند.  

نخستین توافق هسته‌ای در دوره روحانی

با روی کار آمدن دولت یازدهم، رویکرد ایران در پیگیری پرونده هسته‌ای متحول شد. در این رویکرد، ایران با تعیین خط قرمز جدید مبنی بر ادامه غنی‌سازی تحت نظر آژانس و بدون تحریم‌ها، بنای مذاکراتی جدی با کشورهای 1+5 و در رأس آنها امریکا را گذاشت. طی این دوره مسئولیت پرونده هسته‌ای از شورای عالی امنیت ملی به وزارت خارجه به سرپرستی محمدجواد ظریف سپرده شد. ظریف با اشراف به این پرونده از همان اولین روز تصدی این مأموریت مهم، رویکرد تیم جدید را در راستای سیاست‌های اعلام شده رئیس جمهوری جدید طراحی و به اجرا گذاشت. حضور رئیس دولت یازدهم در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل، گفت‌وگوی تلفنی اوباما- روحانی، اولین نشست با اعضای 1+5 در نیویورک و نشست‌های سه‌گانه ژنو در سوم آذر 1392 و در مدت زمان کمتر از صد روز از زمان روی کار آمدن دولت یازدهم به نتیجه رسید و توافق ایران با 6 کشور بزرگ در صدر اخبار جهان نشست. نکته مهم در این اتفاق آن بود که برای نخستین بار حقوق هسته‌ای و حق غنی‌سازی ایران از سوی قدرت‌های جهانی مورد تأیید قرار گرفت که همواره به عنوان خط قرمز نظام در مذاکرات هسته‌ای از آن یاد می‌شد. پس از توافق 6 ماهه ژنو مذاکرات میان ایران و کشورهای 1+5 برای دستیابی به توافقی نهایی و جامع آغاز شد. در همین راستا ایران و گروه 1+5 چندین نشست در وین برای دستیابی به راه‌حل جامع هسته‌ای برگزار کردند تا آنکه طرفین سرانجام پس از 9 روز تلاش کارشناسی و دیپلماتیک؛ 14 فروردین 1394 در لوزان سوئیس به تفاهمی که مبنای توافق نهایی هسته‌ای ایران و 1+5 را تشکیل می‌داد، دست یافتند. تفاهمی که پایه‌گذار توافقی شد که یک بار برای همیشه پرونده هسته‌ای ایران را در 23 تیرماه 1394 در وین خاتمه داد و برای نخستین بار دو طرف توانستند به نقشه راهی مشترک برسند. کمی بعد از دستیابی به این توافق، 15 عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد در رخدادی بی سابقه با تصویب قطعنامه 2231، به توافق هسته‌ای ایران و 1+5 و لغو تحریم های جهانی علیه تهران، مهر تأیید زدند. اتفاقی که بر مبنای آن کشوری که برای نخستین بار در تاریخ شورای امنیت سازمان ملل با رأی شورای امنیت تحت بند 41 فصل هفت منشور سازمان ملل قرار گرفته بود، با قطعنامه همان شورا از دایره شمول این فصل خارج شد.

رکوردشکنی‌های مذاکراتی ظریف

مذاکرات هسته‌ای پس از واگذاری مسئولیت پیگیری و انجام مذاکرات به ظریف و تیم او، به دلیل جدیت مذاکره کنندگان کشورمان و برخورد حرفه‌ای آنان در جریان مذاکرات، شتاب گرفت. بدبینی‌های ریشه‌دار غرب به ایران و دیپلمات‌های کشورمان کاهش یافت و میل به مذاکرات تنگاتنگ در افزایش آمار تعداد و ساعات مذاکره آشکار شد. مذاکرات دور جدید؛ حدود 22 ماه طول کشید و روزها و ساعات طولانی صرف رایزنی‌های تاریخی شد و در نهایت، اعلام رسمی توافق هسته‌ای در 23 تیرماه (14ژوئیه) و صدور قطعنامه 2231، مهر تأییدی بر خروجی موفقیت‌آمیز مذاکرات زد. در جریان این دور از مذاکرات،  تاریخ مذاکرات دیپلماسی شاهد رکوردهای تازه‌ای هم بود. در دوره مسئولیت هسته‌ای ظریف که از 26 مرداد 1392 آغاز به کار کرد، 52 دور مذاکره طی 189 روز به صورت جمعی و جداگانه با کشورهای گروه 1+5 برگزار شد. همچنین در این مدت طرفین در برگزاری برخی ادوار مذاکرات هم رکوردهای جالب توجهی برجای گذاشتند. از جمله اینکه هر دو وزیر خارجه ایران و امریکا رکورد طولانی‌ترین حضور بی وقفه در خارج از پایتخت و کشورهایشان را شکستند. کری در دور پایانی مذاکرات که به دستیابی طرفین به توافق منتهی شد، 18 روز برای مذاکره با ظریف در وین اقامت کرد. رکوردی که با رکورد جرج شولتز وزیر خارجه دولت ریگان در سال‌های 1982 تا 1989 برابری کرد. به گزارش آسوشیتدپرس، رکورد طولانی‌تر بعدی در زمینه اقامت یک وزیر خارجه ایالات متحده در خارج از کشور برای گفت‌وگو بر سر یک موضوع مشخص، به سفر 34 روزه هنری کیسینجر به خاورمیانه در سال 1974 میلادی به منظور پیگیری مذاکرات صلح اعراب و اسرائیل اختصاص دارد. اما تفاوت در این است که کیسینجر در آن سفر، بین بیت‌المقدس، دمشق، امان و برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه در تردد بود و در طول این گفت‌وگوها در یک شهر و محل خاص اقامت نداشت، در حالی که کری طی مذاکرات پایانی در تیرماه سال جاری، به طور دائم در وین بوده است. همچنین رکورد طولانی‌ترین مذاکره بی وقفه یک وزیر امور خارجه امریکا پس از جنگ جهانی دوم را در شب تفاهم لوزان که به دستیابی به چارچوب اصلی توافق منتهی شد، شکسته شد. مذاکرات لوزان سوئیس، از نیمه شب آغاز و تا صبح روز بعد که تفاهم لوزان اعلام شد، ادامه پیدا کرد. شبکه امریکایی «فاکس نیوز» مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه 1+5 را «طولانی‌ترین مذاکرات» توصیف کرده که در جریان آن، حداقل طی 37 سال اخیر، دیپلمات‌های ارشد امریکایی چنین مدت زمان طولانی ‌ای با تمرکز روی یک موضوع ویژه، پشت میز مذاکره ننشسته‌اند.» در نتیجه چانه‌زنی ظریف با همتای امریکایی خود، برای اولین بار قرار شد تا همه تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای و حتی برخی تحریم‌های پیشین لغو شود.» همچنین در تاریخ سازمان ملل نام ایران به عنوان نخستین کشوری ثبت شد که توانست بدون جنگ و درگیری و با باطل کردن قطعنامه‌های قبلی به اعتبار آرای اعضای شورای امنیت، از ذیل بند 7 منشور سازمان ملل خارج شود.