گفتگو با مدیر پروژه «اسناد پاناما»: همه چیز درباره بزرگترین افشاگری خبری تاریخ رسانه

شفقنا/ متن پیش رو در شفقنا منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست

«اسناد پاناما» را هم اکنون به عنوان بزرگترین مجموعه اسناد افشاشده در طول تاریخ می شناسند، و فعالیت مشترکی هم که صرف انتشار این اسناد شده است بی سابقه بوده است؛ ۳۷۶ روزنامه نگار از ۱۰۹ سازمان خبری در ۷۶ کشور، به غربال هزاران سند از این مجموعه در یک اتاق خبر مجازی پرداختند که مدیریتش را «ائتلاف بین المللی روزنامه نگار محقق» (ICIJ) بر عهده داشت.

الجزیره: افشاگری های فوق العاده ای در «اسناد پاناما» وجود داشته است که باعث شده است آن را بزرگترین نشت اطلاعاتی تاریخ بدانند. اهمیت این ماجرا در چیست؟‌ چرا خبرخوانان در اقصا نقاط جهان باید به گزارش های مربوط به این اسناد توجه کنند؟
جرارد رایل: اهمیتش به مقیاس وسیع این اسناد بر می گردد. چیزی که روبروی ماست مجموعه ای از نزدیک به ۴۰ سال بایگانی یک شرکت حقوقی در پاناما است که «موساک فونسکا» نام دارد که حساب هایی برای مشتریان در خارج از کشور باز می کند و این شرکت یکی از پنج شرکت بزرگی است که چنین کاری می کند.
و بعلاوه، نکته جالبش این است که این بایگانی ها تا دسامبر ۲۰۱۵ تاریخ خورده است، یعنی می دانید که بایگانی های تاریخی نیست. تقریبا مربوط به زمان حال است و می توانید مثل یک جور جهان موازی آن را بررسی کنید که مردم همیشه یک جورهایی دوست داشته اند سر از چنین جهانی در بیاورند. این جهان موازی همیشه در خفا بوده است، و حالا ما در حال افشای این اسرار هستیم.

الجزیره: «اسناد پاناما» را گسترده ترین همکاری رسانه ای برون مرزی در تاریخ هم لقب داده اند. «ائتلاف بین المللی روزنامه نگاران محقق» پیش از آن هم درگیر چندی از این قبیل همکاری ها بوده است. در جریان این ماجرا چه درس هایی آموخته اید؟
جرارد رایل: اولین درسی که آموختیم این است که به آدم هایی نیاز داریم که برای کار روی چنین پروژه هایی اهل همکاری باشند.
اینجا دیگر هیچ فایده ای ندارد که کسی در قامت یک خبرنگار تحقیقی سنتی ظاهر شود. از من بپرسید می گویم عمده ی فعالیت حرفه ای من به همین طریق طی شده است که شما اسرار را پیش خودتان نگه می دارید، و چیزی به همکارانتان درز نمی دهید. اما اینجا واقعا باید با یک ذهن واقعا باز قدم بگذارید.
«مارینا واکر» که جانشین مدیر کل ائتلاف ما است همیشه از این ویژگی بنیادین آمادگی برای همکاری حرف می زند و اینکه هر چیزی که می بینید باید با همکارانتان در میان بگذارید. و اولش دشوار است، چون خلاف غریزه شماست، ولی ما ثابت کرده ایم که این روش موثر واقع می شود و در برخی موارد واقعا به شکل خیره کننده ای خوب عمل می کند.

الجزیره: یک اتاق خبر ویژه و مجازی ساخته شد تا همه روزنامه نگاران مرتبط با این پروژه بتوانند در آن با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و تشویق می شدند که به همه بگویند مشغول چه کاری هستند. آیا این ابزارها، راه حلی است در مقابل ظرفیت محدود شده ی رسانه ها در زمانه ای که اتاق های خبر در حال کوچک شدن هستند، اما ابعاد، ‌قدرت، و پنهانکاری نهادهایی که بر روزنامه نگاران سیطره دارند در حال بزرگ شدن است؟
جرارد رایل: به نظرم در زمان ما چند مسئله مختلف در حال رخ دادن است. ما در زمانه اطلاعات جهانی هستیم و مسائل این دوره و زمانه هم بسیار جهانی است. پس به نظرم خیلی خوش شانس هستیم که در حال حاضر در چنین دوره ای قرار داریم. ما امکان انجام این کار را داریم. از سویی در دوره ای از پیشرفت های تکنولوژیک هم هستیم که باعث می شود بتوانیم این کار را با بودجه ای بسیار اندک سر و سامان دهیم، چون ما یک موسسه کوچک غیر انتفاعی هستیم. اما می توانیم به ارزانی با هم ارتباط برقرار کنیم و ضمنا می توانیم از تکنولوژی استفاده کنیم و پایگاه های داده بسازیم.
حالا که فرضا ۱۱.۵ میلیون سند در اختیار دارید، نیازمند آن هستید که بتوانید به آسانی و خیلی خیلی سریع در بین این اسناد جستجو کنید. اما این نیاز نیز برای شما وجود دارد که همه اسناد را از طریق اینترنت سرازیر اتاق های خبر کنید چون روزنامه نگاران دلشان راضی نمی شود که چند سند به دستشان بدهید، می خواهند هرچه امکان دارد از این اسناد را بررسی کنند. بنابراین مجبور هستید همه چیز را از همان اول آزاد کنید.
خب، به نظرم تکنولوژی امکان انجام این کار را به گونه ای برای ما فراهم می کند ۵ یا ۱۰ سال پیش هیچ وقت احتمال انجامش به ذهن کسی خطور نمی کرد.

الجزیره: با توجه به تعداد سازمان های خبری و تعداد روزنامه نگارانی که درگیر این پروژه بودند، نگران نبودید که این ماجرا پیش از موعد لو برود؟
جرارد رایل: قطعا همیشه این نگرانی هست که ممکن است یکی ماجرا را افشا کند، اما به نظرم ورود ما به این قضیه با اعتماد همه به یکدیگر بود و من به روزنامه نگاران اعتماد زیادی دارم. اگر تصورشان این باشد که خبر مهمی در چنته دارند، به نفع خودشان است که قدم پیش نگذارند و پیش از دیگران چیزی را منتشر نکنند. یعنی از همکاری های پیشین این مسئله را فهمیده اند که با کار مشترک، در پایان نتیجه ای بسیار بهتر حاصل می شود.
واقعا می توانید طوفانی به راه اندازید که جهان را زیر و رو کند. و چون افرادی را داشتیم که قبلا به همین طریق با ما کار کرده بودند، آنها می توانستند روزنامه نگاران بیشتر و بیشتری را آموزش دهند که قدم پیش گذاشتند و به این پروژه خاص پیوستند.

الجزیره: بسیاری از خروجی های رسانه ای مرتبط با این پروژه، خصوصا در غرب، با این انتقاد روبرو هستند که تمرکز خارج از اندازه ای را متوجه روسیه و «پوتین» کرده اند، اما به دیگر اسناد افشاشده ی این مجموعه بی محلی کرده اند. چرا در اولین وهله از انتشار این اسناد اینقدر به «پوتین» پرداخته شد؟
جرارد رایل:‌ به نظرم دلیل اینکه روسیه اینقدر در معرض توجه قرار گرفت، فارغ از این واقعیت که از نظر من واقعا اخبار مهمی می توان درباره روسیه بیان کرد، در وهله اول این است که وقتی حدود یک هفته قبل از انتشار اسناد سوالات خود را با «کرملین» مطرح کردیم، آنها به جای اینکه مثل بقیه پاسخ سوالات را بدهند، یک کنفرانس خبری برگزار کردند و ما را شخصا هدف حمله قرار دادند.
به نظرم آن زمان «پوتین» و روس ها فکر می کردند این اسناد فقط مربوط به آنها می شود. آنها هم مثل اکثر رهبران خودبین و خودمحور فکر می کردند همه چیز مربوط به آنها می شود، حال آنکه در واقع ما از اول خبر داشتیم که اینطور نیست؛ این اسناد به افرادی از حدود ۲۰۰ کشور مختلف مربوط می شد، و رؤسای جمهور و نخست وزیرها و پادشاهانی از سراسر جهان بودند که قصد داشتیم راجع به آنها افشاگری کنیم.

الجزیره: شاهدیم که روسیه، بریتانیا، اوکراین، و حالا ایسلند، از جمله کشورهایی هستیم که این اسناد دامنگیرشان شده است، اما اسناد خیلی اندکی درباره ایالات متحده منتشر شده است. به نظر شما دلیلش چیست؟
جرارد رایل: اسامی آمریکایی زیادی در بین اسناد افشاشده به چشم می خورد چون ما با گروه «مک کلچی» در آمریکا مشارکت داشتیم که مسئولیت آنها گزارش درباره چهره های آمریکایی در این اسناد بود.
اما واقعیت این است که با اینگونه اسناد، شما فقط می توانید درباره چیزی گزارش کنید که در اسناد مطرح شده است و اگر نام هیچ مقام مسئول امریکایی در این اسناد موجود نباشد، نمی توانید از خودتان آن را بسازید و مشغول گزارش آن بشوید. شما به عنوان روزنامه نگار باید اسناد را بررسی کنید، ببینید چه چیزی به نفع عموم است، و بعد آن را گزارش کنید.
از قضا نام هیچ مقام مسئول آمریکایی در آن اسناد نبود و باور کنید، ما اسناد را به دنبال چنین چهره هایی زیر و رو کردیم. یعنی اسم «دانلد ترامپ» را تایپ کردیم، اسم «هیلاری کلینتون» را تایپ کردیم، اما این اسامی را نیافتیم و خب نمی توانستیم گزارشی درباره آن منتشر کنیم.

الجزیره: برخی می گویند نمی توانیم انتظار داشته باشیم که رسانه های غربی دست به یک افشاگری درست و حسابی درباره نظام سرمایه داری غربی بزنند چون این سازمان های خبری غربی وابسته به رؤسای خود هستند. گزارش اولیه از این اسناد به جای اینکه متمرکز بر چهره های تجاری باشد عمدتا متمرکز بر چهره های سیاسی بود. مطمئنا بخش مهمی از این ماجرا مربوط به فرار مالیاتی شرکت ها می شود، که فراتر از اجتناب از پرداخت مالیات است، پس چرا باز هم شاهد اسامی شرکت های بزرگ در این اسناد نیستیم؟
جرارد رایل: بله، نکته خوبی است. به نظرم آنچه در این داده ها شاهدش بودیم، و ما هم گزارش کرده ایم، این بود که نزدیک به ۳۵۰ بانک بین المللی مشتریان شرکت حقوقی «موساک فونسکا» بودند که اسنادش به دست ما رسید، و ما آن را منتشر کردیم.
با این حال فکر می کنم ما در نگاه نخست به این اسناد به دنبال این بودیم که بر چهره های عمومی متمرکز شویم چون نم&am