نقد کتاب/ تاریخ بیداری ایرانیان زیر ذره بین نقد

کتابستان/ این اثر در واقع یادداشت های مؤلف است در شش جلد که در دو مجلد تنظیم شده است. مقدمة آن مشتمل است بر احوال گروهی از بزرگان و مشروطه خواهانی چون شیخ احمد روحی و میرزا آقاخان کرمانی و نیز شرح حوادث مهمی چون واقعة رژی ، نامه های میرزای شیرازی و ناصرالدین شاه دربارة این واقعه و تلگراف های مبادله شده و سپس حالات میرزا رضای کرمانی و صورت بازجویی از او. از جمله مطالب دیگر مقدمه شرح احوالات میرزا سعید خان وزیر امور خارجه ، میرزا ملکم خان ، آقا شیخ علی مؤلف قانون ناصری و میرزا علی خان امین الدوله است.
مجلد اول ، جلد یک تا سه را دربردارد. جلد اول ، دربارة تشکیل انجمن مخفی و شرح جلسات آن است. این جلد ادامة حوادث تا شروع انقلاب مشروطه را دربردارد. انجمن مذکور دو سال قبل از انقلاب مشروطه شروع به کار کرد و نخستین جلسة آن با حضور مؤید الاسلام در 18ذی حجة 1322ق. در منزل او تشکیل گردید.

جلد دوم ، در شرح حوادث روزانة عصر مشروطة صغیر و هجرت به شاه عبدالعظیم(ع) و مأموریت امیر بهادر برای بازگرداندن علمای مهاجر و حوادث دیگر آن دو سال ، چون دستگیری مجد الاسلام و میرزا آقا نورا... اصفهانی و شرح مواعظ سید محمد طباطبایی و تشکیل انجمن مخفی دوم است.

جلد سوم ، در دنباله حوادث جلد پیشین ، باز هم راجع به رویدادهای دیگر نهضت مشروطیت ، چون عزل عین الدوله و نصب میرزا نصرا...مشیرالدوله و امضای فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین شاه و باز شدن بازار و چراغانی و تشکیل اولین مجلس و تنظیم نظام نامة انتخابات مجلس شورای ملی می باشد.

مجلد دوم جلدهای چهار تا شش را دربردارد ، به همراه ضمایم که مصحح آنها را به شکل دلپذیری تدوین کرده و به چاپ سپرده و مقدمه ای مفصل و خواندنی بر آن نگاشته است. جلد چهارم این کتاب حاوی حوادثِ مهم از ماه شوال 1324تاذی حجة 1326ه.ق. است. جلد پنجم ، شامل وقایع روزانه از محرم تا رجب 1327ه.ق. با ضمایمی مشتمل بر چند تلگراف است.

نگاهی کلی به محتوای تاریخ بیداری ایرانیان و سیر شکل گیری آن
محمد ناظم الاسلام کرمانی(1280-صفر1337ه.ق.) از آزادی خواهان و مشروطه خواهان معروف و از ارادتمندان آیه ا...سید محمد طباطبایی ، از رهبران مشروطة ایران ، بوده است. ناظم الاسلام پس از آن که به صف طرفداران مشروطه درآمد ، خود را به تهران رساند. وی سرانجام در پایان جنگ اول جهانی به کرمان بازگشته و در همان شهر درگذشت و در مقبرة سید علویه به خاک سپرده شد.

ناظم الاسلام نخست کتاب خود را به صورت یادداشت های روزانه تدوین کرد و بدین منظور از شب سه شنبه 2ذی حجة 1322ه.ق. به ثبت و ضبط دیده ها و شنیده های خود پرداخت. وی پس از چندی به فکر نشر آنها افتاد ، اما چون چاپ کتاب مفصل برایش مشکل بود ، هر هفته قسمتی از یادداشت هایش را به صورت پاورقی در روزنامة ‹کوکب دُرّی› که خود مدیر و ناشرش بود ، منتشر می کرد. از این یادداشت ها استقبال فراوانی شد و نویسنده به فکر تدوین و چاپ آن به صورت اثری مستقل افتاد و عنوان ‹تاریخ بیداری ایرانیان› را برای آن برگزید. او برای آشنا ساختن ذهن خوانندگان با وقایع پیش از جنبش مشروطه ، بخش نخستین را با عنوان ‹مقدمة تاریخ بیداری ایرانیان› منتشر کرد. در این بخش ،گزارش گونه ای از وقایع مهم چند سال پیش از مشروطه از جمله واقعة امتیاز تنباکو و کشته شدن ناصرالدین شاه را درج کرد و بخش هایی را هم به بازیگران اصلی این دورة مهم اختصاص داد. به دنبال آن سه جلد دیگر تاریخ بیداری را یکجا چاپ و منتشر کرد. آنچه مؤلف در زمان حیات خود انتشار داده بود ، بار دیگر فردی به نام سیدمحمد هاشمی کرمانی ، در سال1322ه.ش. در تهران تجدید چاپ کرد.

اما این مقدمه و مجلدات سه گانة مذکور همة اثر ناظم الاسلام را دربرنگرفت و بخشی از آن به صورت یادداشت های پراکنده و تنظیم نشده و خطی برجای مانده بود که در سال1346ه.ش. علی اکبر سعیدی سیرجانی به نشر کل اثر همت گمارد. در واقع سید محمد هاشمی بود که بخشی از یادداشت ها و خاطرات چاپ نشدة ناظم الاسلام را به وی سپرده بود که در میان آنها صفحاتی از تاریخ بیداری پیدا شد. غیر از آن ، مجموعه ای از تلگرافها ، نامه ها و شب نامه های آن روزگار که ناظم الاسلام گردآوری کرده بود ، به دست آمد. پس مصحح در تدوین چاپ جدید ، دگرگونی هایی در تنظیم و ترتیب آن پدید آورد ، به این معنی که مطالب مربوط به تاریخ را در جای خود قرار داد و بخشی از تلگراف ها را در پایان بخش دوم آورد. این اوراق پراکنده غالباً مربوط است به وقایع ربیع الاول 1325تا ربیع الثانی1326ه.ق. این مطالب را گردآورنده در چاپ دوم متن تصحیحی خود گنجانده است. در تصحیح جدید ، نسخة اصلی تاریخ بیداری ایرانیان به خط مؤلف به دست آمد و چاپ جدید براساس جزوه های چاپ سنگی و مقابلة دقیق آنها با نسخة خط مؤلف انجام گرفت. مصحح احوال چند تن از رجال مشروطه را که در چاپ اول در پانوشت ذکر شده بود ، به صورت مستقل در پایان مقدمه جای داد. بدین ترتیب ، اثر کامل و تصحیح شدة ‹تاریخ بیداری ایرانیان› در 1346ه.ش. به همت بنیاد فرهنگ ایران منتشر شد. اما مصحح باز هم به دست نوشته های دیگری از مؤلف دست یافت و چاپ منقح و کامل تری از آن را در سال 1362ه.ش. عرضه کرد. بنابراین مشخص می شود که تاریخ بیداری ایرانیان در طی سیری تدریجی به صورت امروزی آن درآمده است. آخرین تنقیح این اثر شامل دو بخش است : بخش اول مقدمه و جلدهای اول تا سوم تاریخ بیداری که قبلاً دو بار چاپ شده بود. بخش دوم ، جلدهای چهارم و پنجم و ششم ، مشتمل بر یادداشت های روزانه و پراکندة مؤلف است که آنها را در حالات گوناگون نوشته است و در آن اشاراتی راجع به زندگی خصوصی نویسنده هم دیده می شود.

نقد

این کتاب یکی از مهم ترین منابع تاریخ مشروطیت ایران است. مقدمة آن در نوع خود کم نظیر است. شیوة تألیف آن روز به روز و ساعت به ساعت است و از این بابت ، در میان کتب تاریخی و خاطرات ، اثر ارزنده ای شمرده می شود. مؤلف تنها به ثبت مطالب تاریخی اکتفا نکرده و به بسیاری از مشکلات و مسائل اجتماعی نیز توجه نموده و گوشه هایی از آن را در اثر خود محفوظ داشته است.

نثر ناظم الاسلام ساده و روان است و شاید بتوان آن را یکی از شیواترین و دلپسندترین نوشته های دوره معاصر به شمار آورد. به قول دکتر باستانی پاریزی ، نثر ناظم الاسلام حتی از نثر میرزا آقاخان کرمانی و ملکم خان هم شیواتر و ساده تر است.[1] با مطالعة این اثر خواننده در متن وقایع و حوادث آن عهد قرار می گیرد و در مجالس آن روز حضور یافته و سخنان طرفین را می شنود.

دربارة بخش(مجلد) دوم این اثر هم باید گفت که مزیت مهم این بخش ، احتوای آن بر اصل یادداشت های مؤلف است که فارغ از ملاحظات روز ، از صراحت خاصی برخوردار است و محافظه کاری رایج مورخان در آن دیده نمی شود. البته ناظم الاسلام فردی بود که ظاهراً هرچه را که می دید و می شنید یادداشت می کرد و در اثرش اخبار ضد و نقیض را تصحیح و تفکیک نکرده است. از این رو شاید بتوان پاسخ بسیاری از سؤال های بی پاسخ عصر مشروطه را از میان این یادداشت ها به دست آورد. در حالی که بخش اول آن چون یک سال پس از فتح تهران نوشته شده است ، تازگی واقعه نگاری روزانه را ندارد.
پس از ذکر موارد مثبت ، باید اشاراتی هم به پاره ای ضعف های احتمالی این کتاب کرد ، که از دو منظر محتوایی و شکلی قابل بررسی اند. از دید محتوای اثر ، باید گفت که شیفتگی نسبت به پاره ای از روشنفکران دورة قاجار از تمام صفحات این کتای هویداست. مثلاً از میرزا ملکم خان با القاب ‹اکفی اکفاه احمی الحماه بیدار کنندة ایرانیان...ادیب کامل و ادیب فاضل ، جامع محاسن بیان...›[2] یاد می کند. همچنین میرزا حسین خان سپهسالار را از اشخاص بزرگی می شمرد که ترقیات ایران را درنظر داشت.[3] بدون آن که اشاره ای به قرارداد خفت بار رویتر که توسط او بسته شده بود ، بنماید. به جای آن به ملاعلی کنی که ناصرالدین شاه را به عزل قرارداد رویتر وادار کرد ، شدیداً می تازد و وی را دشمن ترقی می خواند همچنین علی رغم وجود قرائن و شواهد محکم ، حکم تحریم تنباکوی آیه ا...میرزای شیرازی را مجعول و صدور آن را به میرزای آشتیانی نسبت می دهد.[4]

به نظر می رسد قضاوت های این چنینیِ ناظم الاسلام کرمانی ، سرچشمه گرفته از مشرب تجدد خواهانه و طرز تفکر تاحدی لیبرال وی بوده باشد ، این طرز تفکر است که موجب می شود تا ناظم الاسلام حتی ، آیه ا... شیخ فضل ا...نوری را در برخی موارد به باد ناسزا بگیرد.

از لحاظ شکلی هم دربارة این اثر می توان گفت که درهم آمیختن نوشته های مؤلف با متن اسناد و تلگرافات و تصاویر ، به خصوص در مجلد اول ، از نکات ضعف آن می باشد. این اسناد که از مهم ترین اسناد تاریخ مشروطیت ایران بوده و محفوظ ماندن آنها در این کتاب بسیار ذی قیمت می باشد ، اما بهتر بود که در ضمایم کتاب به صورت مجزا می آمد که البته در هر حال حاضر هم می توان این امر را انجام داد.

ارزیابی نهایی
علی رغم وجود ویژگی های مثبت و منفی در مورد این کتاب ، در مجموع می توان گفت که تاریخ بیداری ایرانیان در بین کتاب هایی که دربارة تاریخ مشروطیت ایران نوشته شده اند از امتیازات ویژه ای برخوردار است که آن را شاخص کرده است. مهم ترین امتیاز کتاب ، اخبار و اطلاعات دست اولی است که از مذاکرات و گفت و گوهای سیاسی رهبران مشروطه ، به ویژه سید محمد طباطبایی به دست می دهد. این امتیاز محصول ارتباط بسیار نزدیک چند سالة این دو تن است. ناظم الاسلام سال ها منصب ناظمی مدرسه اسلام را که طباطبایی مؤسس آن بود ، بر عهده داشت و در جریان نهضت هم یکی از محارم و نزدیکان طباطبایی بود. از این رو اطلاعات مستقیم و بی واسطه وی از مواضع سیاسی آیه ا... طباطبایی به معنای حصول اطلاع از یکی از مراکز تصمیم گیری سیاسی انقلاب می باشد.