دبیر هفته کتاب: وضعیت کتابخوانی در ایران خوب است

مهر/ دبیر هفته کتاب با بیان اینکه تیراژ کتاب در ایران مشابه کشورهایی مانند روسیه و لبنان است، ارزیابی خود از وضعیت کتاب و کتابخوانی را صریح و شفاف اعلام کرد؛ «وضعیت ما خوب است».
هفته کتاب مجموعه مراسمی است که از سال ۱۳۷۲ هر ساله بین روزهای ۱۰ تا ۲۴ آبان (به مدت یک هفته) به ابتکار و هدایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای ترویج کتاب و کتابخوانی برگزار می‌شود.

وزارت فرهنگ و آموزش عالی، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، سازمان تبلیغات اسلامی، هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی، جهاد دانشگاهی، کانون فرهنگی و هنری مساجد، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مؤسسه خانه کتاب و تشکل‌های صنفی با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این مراسم همکاری دارند. مبتکران این مناسبت اهداف گسترده‌ای برای آن قائل شده‌اند، مانند تقویت بنیه فرهنگی کشور، توسعه، هدایت و رونق اقتصاد کشور، تشویق مردم به کتاب و کتابخوانی و ایجاد عادت به مطالعه، کمک به حل مشکلات و تنگناهای تولید و توزیع کتاب، تجهیز کمی و کیفی کتابخانه‌ها و افزایش ظرفیت‌های فرهنگی کشور.

در آستانه بیست و سومین دوره هفته کتاب، با مجید غلامی جلیسه که دبیری این مناسبت را در سال جاری بر عهده دارد، به گفتگو نشسته‌ایم.
مدیرعامل خانه کتاب درگیر نشدن متن مردم با برنامه‌های هفته کتاب را مهمترین نقطه ضعف آن در ۲۲ سال گذشته می‌داند و ضمن برشمردن تلاش‌هایی که برای پر کردن این خلاء صورت گرفته، وعده می‌دهد اگر این شیوه که به تازگی در دستور کار مجریان هفته کتاب قرار گرفته، پنج سال استمرار یابد، آن وقت شاهد برپایی جشن ملی کتاب در سراسر کشور خواهیم بود؛ جشنی که مردم، مجری و صاحب اصلی آن هستند نه دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها.

* شما حتماً در مورد هفته کتاب امسال، گزارشی آماده کرده‌اید و می‌خواهید آن را ارائه کنید اما قبل از آن می‌خواستم کمی به وضعیت کلی کتاب و کتابخوانی در جامعه بپردازیم که البته کاملاً هم مرتبط با موضوع بحث ماست چون اساساً هدف از راه‌اندازی مناسبتی به نام هفته کتاب در ۲۳ سال پیش، ترویج کتابخوانی بین مردم بوده است. مایلم ابتدا ارزیابی خود شما را از وضعیت کتابخوانی در جامعه خودمان بدانم و دوماً بپرسم که فکر می‌کنید ۲۲ دوره پیشین هفته کتاب چه تاثیری در مانوس کردن مردم با کتاب داشته است؟

ارزیابی، مقوله‌ای نسبی است و ما باید بپرسیم که مردم ما به نسبت چه چیزی کتابخوان هستند یا نیستند؟ نسبت به سرمایه‌گذاری‌هایی که در این حوزه انجام داده‌ایم؟ نسبت به کتاب‌هایی که تولید شده؟ نسبت به ناشران موجود در کشور؟ نسبت به کتابفروشی‌هایی که داریم؟ نسبت به کشورهای همسایه؟ نسبت به جهان؟ نسبت به کشورهای صاحب تمدن؟ و غیره. من اگر بخواهم همه این موارد را در کنار هم قرار دهم و جوابی کلی به این سوال شما بدهم و وضعیت کتاب و کتابخوانی را در ایران بسنجم، پاسخم این است: وضعیت ما خوب است.

اعتقاد شخص من این است که ما متاسفانه مقداری جوزده و ژورنال زده و در حوزه کتاب و کتابخوانی، مقداری ایده‌آل‌گرا شده‌ایم و واقعیت‌هایی را که منتج به نتایجی خواهند شد، نمی‌بینیم؛ ما زیرساخت‌ها را نمی‌بینیم، امکاناتمان را نمی‌بینیم، سرمایه‌گذاری‌ها و هزینه‌هایی را که انجام داده‌ایم، نمی‌بینیم و توقع داریم که تیراژ کتاب با بشود ۱۰۰ هزار تا. و این در حالی است که ما کمترین اطلاعاتی درباره وضعیت کتاب در دنیا و حتی در کشور به معنای واقعی آن، نداریم.

یعنی می‌گوئیم آمار کتاب آمده پائین اما نمی‌گوئیم مبنای آماری‌مان چیست؟ وضعیتی که ما در تیراژ کتاب می‌بینیم، فقط ناظر بر فیزیک کتاب است و ما به شکل جدید کتاب که الان توسعه بسیار بیشتری پیدا کرده، اصلاً توجهی نداریم.

البته ما به یک معنی همین ایراد را به دوستان خودمان در مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گیریم اما خوشبختانه دکتر صالحی و دکتر سُلگی این اراده را دارند که فضاهای جدید حوزه کتاب را در کنار فضاهای سنتی آن ببینند و از قضا طرح‌های خیلی خوبی هم در حال آماده شدن است تا آماری که ما در آینده خواهیم داد، آمار و اطلاعات دقیق‌تری باشد. یکی از دوستان (صدیقی مدیر طاقچه) عنوان می‌کرد که سه برابر تیراژ چاپی یک کتاب، تنها در ۶ ماه و در وبسایتی که دارند، فروش رفته است.

به هر حال من باز هم تاکید می‌کنم که وضعیت کتابخوانی ما، وضعیت خوبی است اما باید به مراتب بهتر از این بشود یعنی ما باید یک جهش شاید چندبرابری را در وضعیت کتاب داشته باشیم اما وقتی عِده و عُده و امکانات خودمان را نگاه می‌کنیم، من فکر می‌کنم کتابِ ما وضعیت خوب و مناسبی دارد کما اینکه وقتی ما وضعیت کتاب را در کشورهای مختلف هم رصد می‌کنیم، می‌بینیم تیراژ کتاب آنجاها هم تقریباً همین است. آقای [محمدرضا] زائری همین چندی پییش عنوان می‌کرد که تیراژ یک ناشر بسیار معروف در لبنان به ۲۰۰ نسخه رسیده است.

یا آقای [محمدخانی] که اخیراً سفری به مسکو داشت، عنوان می‌کرد که ما وضعیت تیراژ کتاب را در روسیه هم بررسی کرده‌ایم و متوجه شده‌ایم که آنجا هم تیراژ بین ۵۰۰ تا ۳۰۰۰ نسخه است. ما نباید سعی کنیم این احساس را ایجاد کنیم که مردم ما کتاب نمی‌خوانند، اتفاقاً مردم ما خوب، کتاب می‌خوانند. گردش مالی حوزه کتاب هم ترنوور خوبی است البته اگر بخواهید گردش مالی صنف کتابفروش‌ها را با صنف آهن‌فروش‌ها، طلافروش‌ها و صرافی‌ها مقایسه کنید، بله، تفاوت زیاد است اما واقعیت این است که وضعیت ناشران و کتابفروشان ما به مراتب می‌تواند از این هم بهتر باشد.

در رابطه با ۲۲ دوره برگزاری هفته کتاب هم باید بگویم که من نمی‌خواهم ایده‌آل‌گرایانه صحبت کنم و یا از طرفی سیاه‌نمایی کنم، اما وقتی مسئولیت دبیری هفته کتاب را عهده‌دار شدم، رفتم و ۲۲ دوره قبلی را رصد کنم که ببینم چه اتفاقی افتاده است و متوجه شدم که اتفاقات خوب، خیلی افتاده، اتفاقات معمولی هم، خیلی افتاده، اتفاقات اَلَکی هم خیلی افتاده است.

ما باید اتفاقات خوب را تقویت کنیم و آنها را توسعه دهیم و ایده‌های جدیدی بیاوریم تا با استفاده از آنها و تقویت ایده‌های قبلی، سال به سال وضعیت بهتری را برای هفته کتاب ایجاد کنیم چرا که کارکرد هفته کتاب، توسعه کتاب و کتابخوانی است، البته اگر ما فکر کنیم که با انجام یکسری برنامه در یک هفته، این کار یعنی توسعه کتاب و کتابخوانی متحول می‌شود، اشتباه است ام محملی است برای ایجاد جرقه‌هایی برای جریان‌سازی در این حوزه در طول سال.

کما اینکه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هم همین نقش را دارد اما آن رویداد با توجه به اینکه در یک محیط محدود برگزار می‌شود، نسبت به هفته کتاب که یک رویداد ملی و گسترده در یک جغرافیای وسیع است، یک رویداد ایزوله محسوب می‌شود یعنی قطع به یقین، هفته کتاب می‌تواند یک رویداد اثرگذارتر باشد اما در ضمن باید به دو نکته مهم توجه داشت؛ اولاً بودجه هفته ملی کتاب نسبت به بودجه نمایشگاه کتاب تهران و نکته دوم که از این سوی قضیه باید دیده شود، اینکه در هفته کتاب، سازمان‌ها، نهادها و مراکز مختلفی مشارکت می‌کنند اما این مشارکت‌ها در نمایشگاه کتاب کمتر است. با این وجود من باز هم معتقدم که تناسبی بین این دو رویداد وجود ندارد.

یکی از مسائلی که ما در سال جاری سعی کردیم آن را آسیب‌شناسی و حل کنیم، این بود که ما نهادها، سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و مراکز مختلف را بیدار کنیم با این هدف که هفته کتاب را جدی بگیرند. اعتقاد شخص من این است که اگر هفته کتاب برگزار نشود و خبرنگاران روی آن مانوور ندهند، هیچکس نخواهد پرسید که امسال چرا هفته کتاب برگزار نشد. یعنی هفته کتاب بعد از ۲۲ دوره، برند نشده و نتوانسته است چیزی مانند هفته دفاع مقدس یا دهه فجر یا نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باشد. یکی از مهمترین نقاط ضعف هفته کتاب این است که مردم هنوز نتوانسته‌اند هفته کتاب را تثبیت کنند. علت آن هم این است که اساساً مردم خیلی درگیر هفته کتاب نبوده‌اند. ما امسال سعی کردیم به این نقطه ضعف بپردازیم و مردم را با هفته کتاب درگیر کنیم.

* اگر بخواهیم از همین نقطه، به خود بحث هفته کتاب ورود کنیم و به همان موضوع اول صحبت برگردیم، سوالی که مطرح است این است که چرا بعد از برگزاری ۲۲ دوره، هفته کتاب، مردمی نشده است؟ مثل اتفاقی که در حوزه سینما شاهد آن هستیم و فستیوال بین‌المللی فیلم فجر واقعاً الان به یک برند تبدیل شده است. چرا هفته کتاب به یک جشن ملی بدل نشده است؟

البته من نظرم این است که ما در سینما و تئاتر هم نتوانسته‌ایم این کار را بکنیم و یک فستیوال مردمی در این زمینه‌ها داشته باشیم. آنچه شما در جشنواره فیلم فجر می‌بینید، در شهرستان‌ها نیست، بلکه خاصّ تهران است. البته از آن جهت که گفتید، من حرف شما را قبول دارم و وضعیت در این حوزه‌ها از کتاب بهتر است.

علی ایّ حال نکته‌ای که می‌خواستم مطرح کنم این است که هدف اصلی هفته کتاب، ترویج کتاب و کتابخوانی در گستره ملی است یعنی مخاطبین اصلی ما، مردم در یک جغرافیای وسیع هستند. باید اعتراف کنیم که ما کارهایی را که مردم با آنها در برنامه‌های هفته کتاب درگیر شوند، انجام نداده‌ایم و لذا وزارتخانه‌ها و موسسات در این مناسبت درگیر هستند و سهم مردم صرفاً به عنوان مصرف کننده دیده شده است. این نکته‌ای است که خوشبختانه دکتر صالحی مکرراً دنبال می‌کند با این هدف که فعالیت‌ها به سمت مردمی شدن سوق پیدا کند.

این اتفاق بسیار خوبی است و من فکر می‌کنم با افزایش این سهم و مشارکت عمومی که دارد صورت می‌گیرد و اراده جدی معاون فرهنگی وزیر ارشاد، این اتفاق را رقم بزنیم. شما در نظر بگیرید اگر خود مردم مجری باشند و خودشان هم استفاده کننده، چه اتفاقی می‌افتد! همان کاری که شما در کشورهای اروپایی و آمریکایی و بسیاری از کشورهای آسیایی می‌بینید؛ ساز و کار بسیاری از جشنواره‌ها، خودجوش و از طریق خود مردم، طرح‌ریزی می‌شود و نتیجه‌اش هم گرفته می‌شود.

سهم اصلی را دولت‌ها، نهادها و سازمان‌ها ندارند، البته نه اینکه کاری نکنند، چرا، حمایت هم می‌کنند اما اصلی قضیه و راس خیمه، مردم هستند و ایده ما امسال این بود که این اتفاق بیفتد. گام‌های اولیه را برداشته‌ایم و فکر می‌کنیم اگر بخواهیم اصلی‌ترین کاری را که در هفته کتاب امسال انجام می‌شود، بیان کنیم، به جرئت می‌توانم بگویم که ما بیشترین سهم را به حضور و مشارکت مردم در برنامه‌های هفته کتاب داده‌ایم.

* در تائید صحبت شما و ضمن اظهار امیدواری به اینکه وعده شما محقق شود و سهم و نقش اصلی در هفته کتاب واقعاً به خود مردم داده شود، می‌خواهم نکته‌ای را بیان کنم و امیدوارم دوستانی که پیش از این در برگزاری هفته کتاب سهم داشته‌اند، از این حرف من نرنجند. واقعیت این است که دست کم از نظر ما به عنوان خبرنگاران رصدکننده اتفاقات حوزه کتاب، هفته کتاب فرصت مناسبی برای ارائه گزارش عملکرد از سوی دستگاه‌هایی که احیاناً فعالیتی در هفته کتاب انجام داده‌اند. شما نوید دادید که این قبیل ارائه گزارش عملکردها در این دوره کمرنگتر می‌شود. اگر ممکن است نمونه‌هایی از این برنامه‌های مردمی هفته کتاب امسال را بیان کنید.

البته من علاوه بر اینکه گفتم سعی کرده‌ایم برنامه‌های هفته کتاب را مردمی‌تر کنیم، این را هم گفتم که سعی کرده‌ایم در بیدارسازی دستگاه‌ها و موسسات و نهادها، بکوشیم با این هدف که ساز و کار بهتری برای فعالیت‌هایشان داشته باشند که این اتفاق در مقایسه با سال‌های قبل، امسال به نحو بهتری افتاد؛ امسال بسیاری از استانداری‌ها، شهرداری‌ها، فرمانداری‌ها، ادارات کل، سازمان‌ها و نهادها، سهمی بیشتر و بهتر را در برنامه‌های هفته کتاب نسبت به سال‌ها قبل خواهند داشت. امسال علاوه بر برنامه‌های روتین و تعریف شده مربوط به هفته کتاب که هر ساله برگزار می‌شود، برنامه‌هایی با گستره ملی تعریف شده است.

یکی از این برنامه‌ها «کتابفروشی به وسعت ایران» است که این طرح اولین بار در سطح کشور برگزار می‌شود. در این برنامه، کتابفروشی‌ها سهمی مستمر و پرتوان در درگیر کردن مردم با مقوله کتاب دارند؛ چیزی که شاید در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب، آنچنان که باید مورد توجه قرار نگرفته است.

ما در این برنامه، سمت و سوی بخشی از یارانه حوزه کتاب را در هفته کتاب، به طرف کتابفروشی‌ها سوق داده‌ایم با هدف آشتی مردم با کتابفروشی‌ها. مطابق این طرح، مردم از کتابفروشی‌ها کتاب می‌خرند و تخفیفی که بابت این خرید در نظر گرفته شده است، از طریق کتابفروشی‌ها ارائه می‌شود.

نفع این کار اولاً به مصرف کننده می‌رسد، دوماً باعث رونق کتابفروشی می‌شود، ثالثاً باعث می‌شود مردم راه کتابفروشی‌ها را در طول سال یاد بگیرند نه مانند نمایشگاه کتاب که حداکثر ۱۰ روز دایر است. در این طرح ۵۰۰ کتابفروشی را کل کشور و در شهرهای دور و نزدیک درگیر این پروژه کرده‌ایم و در یک سیستم واحد و مشخص، همه این کتابفروشی‌ها می‌توانند از سهم خود در این زمینه برخوردار باشند.

ما نمی‌خواهیم در هفته کتاب، نمایشگاه کتاب موقت راه بیندازیم که البته در هفته کتاب هم نمایشگاه‌های کتاب برگزار می‌شود اما در هفته کتاب تقویت کتابفروشی‌ها و نمایشگاه‌های دائمی کتاب، مد نظر ماست. این طرح به صورت پایلوت در هفته کتاب اجرا می‌شود اما اعتقاد ما این است که می‌توانیم آن را در طول سال و به شکل‌ها و بهانه‌های مختلف داشته باشیم. اگر فیدبک مناسبت را در هفته کتاب از این طرح دریافت کنیم، قطعاً در طول سال هم می‌توانیم این فعالیت را استمرار بخشیم.

اتفاق دیگری که در کتابفروشی‌ها و در هفته کتاب خواهد افتاد، آشنایی مردم با نویسندگان است که با همکاری اتحادیه ناشران، در حال فراهم کردن ساز و کار آن هستیم. در این طرح، نویسندگان را طی روزهای مشخص و در مکان‌هایی مشخص دعوت خواهیم کرد تا بیایند و مردم هم با آنها آشنا شوند، جشن امضای کتاب داشته باشند و با مردم دیدار و گپ و گفت داشته باشند؛ اتفاقی که در کشورهای اروپایی و آمریکایی، مکرر اتفاق می‌افتد اما در ایران چندان شاهد آن نیستیم. یعنی نویسندگان ما به آن معنا که در خارج از ایران رایج است، چهره‌هایی شناخته شده نیستند حتی در مورد نویسندگان درجه یک، مردم کمتر آنها را می‌بینند. امسال برنامه داریم که در ۷ روز هفته کتاب، جلساتی با نویسندگان و مردم برگزاری شود و امیدواریم حداقل در تهران بتوانیم این کار را انجام دهیم.

* امسال هفته کتاب همزمان شده است با انتشار یک میلیون عنوان بعد از پیروزی انقلاب. آیا در این مورد در هفته کتاب امسال، برنامه ویژه‌ای تدارک دیده شده است؟
بله، برای این موضوع، یک برنامه ویژه در پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری در روز ۲۷ آبان و با حضور صاحب‌نظران این حوزه برگزار خواهد شد و در آن ضمن نمایش فیلم‌ها و مستنداتی در این رابطه و رونمایی از کتابچه‌ای با همین عنوان و همین موضوع، شِمایی کلی از وضعیت کتاب بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ارائه خواهد شد. ما البته قصد داریم این ایده تحلیلی را تا هفته پژوهش ادامه دهیم و تحلیل واقع‌بینانه‌تری از انتشار بیش از یک میلیون عنوان کتاب بعد از انقلاب اسلامی داشته باشیم.

اتفاق دیگری که در هفته کتاب امسال شاهد آن خواهیم بود، برگزاری جشنواره «کتاب و تکنولوژی» است. این جشنواره شامل بخش‌های مختلف است و با هدف مشارکت دادن بیشتر مردم در برنامه‌های ترویجی کتابخوانی برگزار می‌شود. جشنواره «کتاب و تکنولوژی» شامل بخش‌هی مختلفی تحت عناوینی مانند کتابخانه‌های آنلاین، کتابفروشی‌های آنلاین، فروشگاه‌های اینترنتی کتاب، فروشگاه‌های صوتی کتاب، وبسایت‌های اختصاصی ناشران، شبکه‌های اجتماعی با موضوع کتاب، سایت‌های ترویج کتابخوانی و اپلیکیشن‌های تلفن همراه با موضوع کتاب است.

در واقع در «کتاب مجازی» بهترین‌ها در هر یک از این شاخه‌ها توسط مردم و با مکانیسمی که طراحی شده است، انتخاب می‌شوند و طی مراسمی در آخرین روز هفته کتاب (اول آذر) جوایزی به منتخبین اهدا می‌شود. تمامی سایت‌های مربوط به بخش‌های مذکور در سایتی به نشانی ketabmajazi.ir ثبت نام می‌کنند و بعد مردم با مراجعه به سایت، نسبت به رای دهی به وبسایت‌های ثبت نام شده، اقدام می‌کنند. در هر بخش، وبسایتی که بالاترین رای را به دست آورده باشد، به عنوان بهترین وبسایت آن بخش در جشنواره «کتاب و تکنولوژی» معرفی می‌شود.

در مراسم اختتامیه، به برگزیدگان هر یک از بخش‌های هفتگانه جشنواره «کتاب مجازی» جوایزی ارزنده به رسم یادبود اهدا خواهد شد و از حائزین رتبه‌های دوم و سوم تجلیل هم به عمل می‌آید. علاوه بر این، جشنواره کتاب گویا هم از هفته کتاب امسال و با مشارکت خود مردم و البته با همکاری رادیو فرهنگ استارت می‌خورد. در این جشنواره و بعد از اتمام داوری مرحله اول، داوری نهایی در قالب ۷ برنامه و به صورت مسابقه‌ای در رادیو فرهنگ انجام می‌شود. خوشبختانه این ایده آنقدر خوب و بکر بود که الان خودِ رادیو فرهنگ برنامه «قصه شب» خود را با صدای مردم اجرا می‌کند. خوشبختانه در این طرح ما با مشارکت خوب ناشران هم مواجه بودیم.