نقد کتاب /نقدی بر مجموعه شعر «شب‌گریه‌های مولانا»

کتابستان/ اثر هنری اگرچه در خلوت هنرمند خلق می‌شود، حاصل کنش متقابل هنرمند و جامعه است. به عبارتی، نمی‌توان اثر هنری را مجرد از عوامل و پدیده‌های اجتماعی مؤثر در پیشینه یا در جریان به وجود آمدن آن بررسی کرد.

مجموعه شعر «شب‌گریه‌های مولانا»، اثر علی سلیمانی، مجموعة سی و یک شعر در قالب کلاسیک و با موضوع و محتوای دینی است.
شعرهای دینی و مذهبی دهة اخیر ادامة جریانی است که حتی پیش از انقلاب با شعرهای طاهره صفارزاده و موسوی ‌گرمارودی و... انتقال مفاهیم دینی را به بطن جامعه بر عهده گرفت.

در جریان انقلاب اسلامی ایران نیز، به‌مانند دیگر انقلاب‌های سدة بیستم، از ادبیات به عنوان ابزاری مؤثر در ترویج مفاهیم مورد نظر بهره‌برداری شد و از آنجا که انقلاب ایران انقلابی با بنیادهای دینی بود، فرصت بسیار مساعدی برای ظهور و بروز این نوع مفاهیم در شعر پدید آمد.
کمی بعد، و در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، شعر به همراه سرود و شعار باز هم وظیفة تهییج عموم را بر عهده گرفت و طبعاً در این گفتمان، حماسه‌های دینی، آبشخور ذهنی شاعران برای بازتولید هیجانات و غرور دینی و مذهبی در سطح و بطن قرار گرفت.
اما با فاصله‌گیری از پدیده‌های مهم اجتماعی انقلاب و جنگ، رویکرد شاعران به مفاهیم مذهبی نه‌تنها کمرنگ نشد، بلکه طیف وسیعی از شاعران تازه‌نفس و جوان با بنیادهای فکری مذهبی در شعر معاصر به عرصه آمدند.

این جریان اگرچه با احساسات و اعتقادات مردم پیوند داشت، از طریق اراده و مدیریت کلان فرهنگی کشور در گفتمان جاری تقویت شد و حاصل این هم‌زمانی و هم‌زبانی، طیف وسیعی از شاعران جوان است که البته در کمبود تریبون‌های رسانه‌ای از فرصت فراهم‌شده بهره برده و در مجال‌های متکثر و متناوب جشنواره‌های شعر به عرض اندام پرداختند؛ شاعرانی که دانسته یا نادانسته در برزخی از مسئولیت‌های شاعرانه و تعهدات دینی قرار گرفتند.

حاصل این برزخ‌نشینی البته، فراز و فرود در شعر این دسته از شاعران است؛ و علی سلیمانی نیز آنجا که توفیق ادای هم‌زمان دیون شاعرانه و اعتقادی را یافته، شعرهایی در فراز دارد:
استکان‌ها لبالب از خالی است، جام‌ها لب‌به‌لب ترک دارند
شاعران با غمت هم‌آوازند، اشک دارند، نی‌لبک دارند
مثل شب‌گریه‌های مولانا شاعری را تمام خواهم کرد
شمس من، مولوی شبیه من است، مردها درد مشترک دارند...
«قصه تازه‌ای نمی‌شنوی» نیستی و دوباره این شب‌ها
عده‌ای فاطمیه می‌گیرند، عده‌ای حسرت فدک دارند
(ص 66)
... فهمیدن تو کار جهان نیست که دنیا
لبریز گمان است و پریشان توهم
لبریز یقین بودی و چشمان تو بودند
مصداق جهان‌بینی و معنای تحکم...
(ص 60)
اما بیت‌های اخیر و ابیات مشابه مشخصاً در خدمت افادة معنا قرار گرفته‌اند و گویا شاعر گمان کرده «حالا وقت گفتن اصل مطلب است»، دامی که البته در مسیر شاعران دینی قرار دارد. او (شاعر) گمان می‌کند اگر چنین بی‌پرده و صریح نگوید، مخاطب با کاراکتر و موضوع شعر او به‌خوبی رابطه برقرار نخواهد کرد... .
البته از وجوهی شاعر در چنین مقاطعی محق به نظر می‌رسد، زیرا او که شاعری‌اش را پیش از این و حتی در ادبیات قبلی اثبات کرده، حال می‌خواهد به زبان مشترکی با مردم برسد، اگرچه قیمت این زبان مشترک در شعر دینی ـ به عنوان سطوح عالی بیان و مفهوم ـ اهمیت فراوان دارد.
به هر حال، این بهایی است که شاعر دینی در فرایند کار می‌پردازد و حاصل کار گاه به آوردن ابیات شاعرانه و درخشان در کنار ابیات خنثی و عاری یا کم‌بهره از اتفاقات شاعرانه می‌انجامد؛ به فرازها و فرودهایی که البته ساختار قالب نیز به آن کمک می‌کند. به عبارتی به دلیل اینکه قوالب کهن در محور طولی سخت‌گیر نیستند، اختیار و استقلالی که شاعر در ابیات حس می‌کند، دست او را در آوردن مضامین گاه منفرد و منفک از موضوع اصلی باز می‌گذارد یا به او اجازه می‌دهد شعر را مقدمة گفتن حرفی قرار دهد:
ای آسمان در چشم‌های تو، پایان دنیا ابتدای تو
من شعر می‌گویم برای تو، حتی اگر گفتند درباری است...
(ص 58)
آنجا که واژه‌ها به ضریحت نمی‌رسند
صف می‌کشند در غزلم استعاره‌ها
(ص 56)
شاعرِ مجموعة «شب‌گریه‌های مولانا» به حکم ارادتی که به اعتقاداتش دارد، تکلیف را در این مجموعه روشن کرده است:
عاشقم به حضرت خورشید، بیا کاری کن
غزلم رو به ضریح تو به پایان برسد
(ص 50)
اما در همین ابیات اخیر و ابیاتی از این دست، پرداختی شاعرانه به متن بخشیده که نشان از قوت کار علی سلیمانی است؛ قوتی که با توجه به تجارب موفق او در جشنواره‌ها و کنگره‌های پرتعداد سال‌های اخیر انتظار می‌رود در کتاب‌های آتی در کلیت اشعار او انتشار یابد. درست در مسیری که ژانر شعر دینی تحت تأثیر پدیده‌ها و شرایط اجتماعی رو به سوی کمال طی می‌کند (یا می‌خواهد طی کند).


منبع: کتابستان