پس‌روی چشمگیر دریا از ساحل گلستان/فسیل‌های زنده خزر درخطر انقراض

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - زهرا بهرامی: خلیج گرگان به‌عنوان تنها خلیج دریای خزر در مرزهای سیاسی از جنبه استراتژیکی برخوردار است و همین امر باعث شد روس‌ها به‌ویژه در دوران قاجار علاقه و تمایل خاصی به آن داشته باشند.

عمق زیاد آب و پهلو گرفتن کشتی‌های تجاری و مسافربری در آنچه ازنظر جغرافیایی و چه ازنظر زیست‌محیطی، موقعیت خاصی را برای این خلیج فراهم کرده است.

در سال ۱۳۵۴ خلیج گرگان به همراه تالاب میانکاله و زاغمرز، به‌عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و ازآن‌پس نه‌تنها خود خلیج، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه‌جزیره میانکاله (پناهگاه حیات‌وحش) و تالاب بین‌المللی گمیشان به یک مجموعه ارزشمند زیست‌محیطی تبدیل شدند.

این خلیج نه‌تنها به لحاظ اقتصادی، تجاری و زیست‌محیطی بلکه به دلیل آرام بودن آن در سواحل گلستان، مناسب‌ترین تفریحگاه دریایی بوده و همچنین زیستگاه و محل اصلی تخم‌ریزی ماهیان خاویاری است که ارزش اقتصادی و تجاری بسیاری برای کشور به همراه دارد.

اما این روزها شاهد پس‌روی و کاهش شدید عمق آب هستیم و این موضوع به مهم‌ترین چالش و مشکل این خلیج تبدیل‌شده است. مشکلی که نه‌تنها کارشناسان و مسئولان بلکه ساحل‌نشینان و گردشگران را نگران کرده است.

مشکلات زیست‌محیطی و آلودگی آب دریا، افزایش آلاینده‌ها، خطر انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی، بلااستفاده ماندن طرح‌های شیلاتی و بندری، افزایش صید غیرمجاز و چالش‌های اجتماعی و سیاسی به‌واسطه نبود شغل در منطقه و افزایش صید غیرمجاز در مرزهای آبی و ... تنها بخشی از دغدغه‌هایی است که در نگاه اول به‌واسطه پس‌روی آب و خشکی خلیج گرگان در حال شکل‌گیری در این استان است.

پس‌روی یک کیلومتری آب دریا

اسکله بندر ترکمن در عصر یک روز بهاری بعد از بارش‌های نسبتاً خوب بهاری هنوز کاملاً خشک است و آب دریا تا حدود یک کیلومتر پس‌روی کرده و جایی که تا حدود دو سال قبل کاملاً پر آب بود حالا به زمین ورزشی و محل برپایی چادرهای مسافران و گردشگران تبدیل‌شده است.

در این محدوده دیگر نه از آب خبری هست و نه از باتلاق؛ چند بوته و علف، زباله و قایق‌های بلااستفاده تنها چیزهایی است که می‌بینید.

این حال وخیم تنها به ساحل خلاصه نمی‌شود کانال چاپاقلی آنجایی که آب دریا را به خلیج گرگان می‌رساند نیز روزگاری خوشی ندارد؛ برخورد قایق‌ها با کف دریا، بوی مشمئزکننده  پساب و افزایش شمار حشرات موذی مصداق ضرب‌المثل معروف رنگ رخساره خبر می‌دهد از سر درون است.

دریا خواری مهم‌ترین پیامد خشکی خلیج گرگان

یکی از متخصصان محیط‌زیست از خشک شدن کامل خلیج گرگان در صورت ادامه روند موجود خبر می‌دهد و دراین‌باره به خبرنگار مهر می‌گوید: در اثر بالا آمدن آب و رسوب‌گذاری از سمت خشکی کانال خو زینی در سمت چپ جزیره آشوراده بسته‌شده است.

مزدک دربیکی بابیان اینکه تنگه طبیعی سمت راست (شرق) جزیره نیز در حال بسته شدن است، ادامه می‌دهد: به‌واسطه شیب موجود، کل دریای خزر رسوب خود را به شرق این دریا می‌آورد و دو کانال خزینی و چاپاقلی به‌واسطه همین رسوبات مسدود شده است.

 وی اضافه کرد: از سویی دیگر تبخیر آب خلیج با ورودی آب به این محدوده بزرگ برابر نیست و بارش‌ها و افزایش آب رودخانه‌ها هم نمی‌تواند میزان آبی را که براثر تبخیر از دست می‌رود جبران کند.

وی از انجام برنامه‌ریزی‌ها برای جاری شدن دوباره آب از سمت چپ جزیره خبر داد و متذکر می‌شود: اگر تدابیری برای باز شدن راه‌های ورود آب به خلیج گرگان صورت نگیرد و این موضوع کنترل و مدیریت نشود، در آینده‌ای نزدیک خلیج گرگان خشک می‌شود.

وی بابیان اینکه هم‌اکنون نیز پیامدهای این موضوع در منطقه آغازشده، تصریح کرد: برخی از پژوهش‌های دانشگاهی نشان می‌دهد که در حالت خوش‌بینانه ۱۶ سال و در بدبینانه‌ترین حالت ۸ سال دیگر، خلیج گرگان خشک می‌شود.

برخی از پژوهش‌های دانشگاهی نشان می‌دهد که در حالت خوش‌بینانه ۱۶ سال و در بدبینانه‌ترین حالت ۸ سال دیگر، خلیج گرگان خشک می‌شود

به گفته دربیکی این پس‌روی چه به دلایل اقلیمی و طبیعی و چه دخالت انسانی باشد، بحث ما نیست بلکه آنچه ما را در این زمینه نگران کرده، پیامدهای آن است؛ خشک شدن خلیج گرگان پیامدهای محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، حقوقی و سیاسی زیاد و خطرناکی همچون مهاجرت گسترده مردم منطقه و عواقب آن را در بر خواهد داشت.

وی خاطرنشان می‌کند: زمین‌خواری یا دریا خواری مهم‌ترین پیامد پس رفت دریا و پیش رفت ساحل است و به‌سرعت زمین‌های ساحل فنس کشی می‌شود و این پدیده به‌تنهایی مشکلات بسیار بزرگی را برای منطقه به وجود می‌آورد.

این کارشناس محیط‌زیست همچنین می‌افزاید: طبق بازدیدها و مشاهدات، چندی است هم‌زمان با پس‌روی آب دریا و خلیج، پدیده دریا خواری هم به‌ویژه در استان مازندران و محدوده شهرستان بهشهر آغازشده است. به‌این‌ترتیب که ساکنان حاشیه دریا اراضی خود را فنس کشی کرده و با عقب‌نشینی دریا، آنان نیز به‌دوراز چشم متولیان، فنس‌های خود را یک متر جلوتر برده‌اند؛ جلو بردن فنس‌های یک متر به یک متر ادامه یافته تا طی مثلاً پنج سال، افراد متخلف چند هکتار به اراضی خود افزوده‌اند.

خاویار هم بی خانمان شد

اما دغدغه‌ها در خصوص خشکی خلیج گرگان و پیامدهای آن به همین‌جا ختم نمی‌شود. یکی از تأثیرات منفی پس‌روی آب خزر، بر روی گونه‌هایی است که در این منطقه زندگی می‌کردند. خاویار، ماهی ماقبل تاریخ دریای خزر که حال‌وروز خوبی به دلیل صید بی‌رویه نداشت، امروزه بی‌خانمان هم شده است، زیرا محل زندگی‌اش، یعنی خلیج گرگان رو به نابودی است. یک کارشناس شیلات به خبرنگار مهر می‌گوید: دریای خزر در نقاط نزدیک به سواحل استان گلستان به دلیل آرام بودن آب و همچنین ارتباطی که با گرگان رود و قره‌سو دارد، یکی از مهم‌ترین زیستگاه ماهی خاویاری است که به دلیل ساختن سدها و کم شدن آب رودخانه‌ها، ماهیان خاویاری که رود کوچ هستند، نمی‌توانند در فصل تخم‌ریزی به رودخانه مهاجرت کنند.

ابراهیم محمدی می‌افزاید: از سویی دیگر دام صیادان غیرمجاز همیشه در دریا پهن است و این‌گونه ماهیان که فسیل‌های زنده دریای خزر با بیش از ۲۵۰ میلیون سال قدمت هستند، اسیر این دام‌ها شده و باقیمت‌های چند ۱۰ میلیون تومان به فروش می‌رسند.

وی ادامه می‌دهد: بهره‌برداری از ماهیان خاویاری با حداکثر برداشت حدود ۲۷ هزار تن در سال ۱۹۸۷ میلادی به همراه ۳ هزار تن خاویار، امروزه به ذخیره بهره‌برداری با برآوردی حدود ۲۸۰ تن گوشت و ۲۰ تن خاویار رسیده است.

وی اضافه می‌کند: به گفته مسئولان، میزان صید ماهیان خاویاری نسبت به گذشته‌های نه‌چندان دور حدود ۳۰۰ برابر کاهش‌یافته و گفته‌های دیگر کارشناسان وخامت این اوضاع را بیشتر تشریح می‌کند.

وی یادآور می‌شود: در پنج‌ساله اخیر روند کاهش سطح آب دریای خزر آسیب‌های جدی به اکو توریسم‌های آبی حوزه جنوب شرقی دریای خزر (محدوده استان گلستان) زده است به‌نحوی‌که بیش از ۳۰ درصد مساحت خلیج گرگان و ۵۰ درصد مساحت تالاب گمیشان کاهش‌یافته و در صورت تداوم روند فعلی، امکان خشک شدن تالاب گمیشان تا کمتر از پنج سال آینده قطعی است.

به گفته محمدی، اکوسیستم‌های خلیج گرگان و تالاب گمیشان از مناطق مهم پرواربندی انواع آبزیان سواحل ایرانی دریای خزر محسوب می‌شوند.

این کارشناس شیلات بابیان این‌که بیش از ۹۵ درصد ذخایر خزر وابسته به تکثیر مصنوعی است، خاطرنشان می‌کند: زمان انقراض دیگرگونه‌ها هم با توجه به شرایط کنونی نزدیک است و شاید دور نباشد زمانی که از خاویار خزر، تنها نامی باقی بماند.

وی متذکر می‌شود: تشکیل ستاد راهبردی شیلات استان و انجام مطالعات جامع دریای خزر شاید بتواند به کاهش آسیب‌ها در این حوزه کمک کند.

نتایج ناخوشایند شبیه‌سازی‌ها

هرچند این کارشناس شیلاتی بر انجام مطالعات جدید و جامع تأکید دارد اما شواهد و قرائن موجود نشان می‌دهد پژوهش‌ها در این حوزه بیش از یک دهه قبل آغازشده و همچنان ادامه دارد. به عقیده بسیاری از کارشناسان حوزه دریایی، دریا مانند یک موجود زنده است و از خود رفتار و عکس‌العمل نشان می‌دهد و این عکس‌العمل‌ها در شرایط مختلف ممکن است متفاوت باشد. عده‌ای از کارشناسان سعی می‌کنند این رفتارهای دریا را در نرم‌افزار تحلیلی شبیه‌سازی کنند تا بتوانند برخی رفتارهای نوسانی آن را از قبل پیش‌بینی کنند.

یک کارشناس ارشد علوم دریایی و اقیانوسی و ع&

ویدیو مرتبط :
خرسها و فیل های آسیایی درخطر انقراض