صنایع دستی تحفه‌ای برای مسافران نوروز/جلوه‌نمایی سبدبافی و قالیچه

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: سوغات یکی از فرهنگ‌های جاافتاده برای مسافرت‌های ایرانیان است در استان خراسان جنوبی صنایع دستی ثمره دست‌هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود با یاری تار و پود بر گلیم و فرش های دستباف ترسیم کرده و یا با تلنگرهای چکش آن را حک می‌کنند.

استقبال هموطنان از صنایع دستی استان خراسان جنوبی در نمایشگاه‌های ویژه نوروز و خرید صنایع دستی توسط گردشگران نشان دهنده هنرمندی صنعتگران و هنرمندان صنایع دستی این استان و زیبایی و ظرافت تولیدات آنهاست.

از میان بیش از ۲۵۰ رشته شناسایی شده و کددار صنایع دستی و هنرهای سنتی در کشور بیش از ۷۵ رشته در استان خراسان جنوبی زمینه فعالیت داشته یا دارد که در این مجموعه به بخشی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره شده است.

قدمت و جایگاه صنایع دستی در استان خراسان جنوبی

صنایع دستی هر منطقه متأثر از محیط فرهنگی و جغرافیایی و تاریخی آن سرزمین است. منطقه جنوب خراسان بزرگ به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و فرهنگی، صنایع دستی خاص خود را داراست.

قدیمی‌ترین سندی که از صنایع منطقه قهستان حکایت می‌کند تاریخ طبری است. طبری ضمن بازگویی وقایع سال ۶۹ هجری می‌نویسد: عمرو بن سعید بن عاص رقیب عبدالملک ابن مروان الحکم الاموی قبای قهستانی، پیراهن قهستانی در برداشت.

به گفته بسیاری از محققان و نویسندگان تاریخ شروع صنایع دستی در این منطقه حداقل به هزار سال قبل بر می‌گردد.

بکر و اصیل بودن طرح، نقوش و تولیدات صنایع دستی این استان واستفاده از مواد اولیه بومی در ساخت وتولید آثار رشته های صنایع دستی استان از مزیت های صنایع دستی این استان به شمار می‌آید.

قالی و قالیچه بافی هنر ۲۰۰ ساله مردمان کویر

تاریخچه قالی و قالیچه در منطقه جنوب خراسان به سالهای بسیار دور باز می‌گردد. که با بررسی های انجام شده می‌توان سابقه ای در حدود ۲۰۰ سال برای قالی بافی قائل شد.

 قالیچه نیز همانند قالی زیرانداز دستبافی است که قدمت آن به لحاظ نیاز اجتماعی جوامع بشری، امکان سریع نقل و انتقال و بافت آن، به قبل از تولید قالی برمی گردد.

دو نوع بافت فارسی و ترکی در این استان رایج است که هر دو دارای بافت های تقلبی مشابه می‌باشند که به آن گره های جفتی می‌گویند. این بافت اغلب به لحاظ تسریع در کار بافت انجام گرفته و معمولاً از استحکام و ظرافت قالی می‌کاهد.

باف تایی (یکی) نیز در این استان رواج دارد که به لحاظ ظرافت و دقت بافت، مدت زمان وهزینه انجام کار را زیاد نموده و به این دلیل کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.

بافت قالی و قالیچه در اکثر شهرها و روستاهای این استان رواج دارد به طوریکه بیش از ۸۰ درصد ساکنان روستاها به این حرفه اشتغال دارند.

گلیم بافی

گلیم به عنوان نخستین زیرانداز دارای سابقه طولانی می‌باشد و اگر چه در مقایسه با قالی دارای شیوه بافت آسان‌تری است، به همان نسبت قیمت ارزان‌تری دارد.

 خلاقیت، ابتکار و نوآوری در طرح‌ها و رنگ‌ها، گلیم را به عنوان رشته ای هنری تر از قالی مطرح نموده است که ذوق و خلاقیت روستانشینان و عشایر ایران در تولید آن نقش بسزایی دارد. به طوریکه نقش و رنگ گلیم، راه مناسبی جهت شناسایی یک قوم و آشنایی با رسم و رسوم و اعتقادات هر منطقه است.

انواع گلیم براساس جنس تار و پود عبارت‌اند از گلیم پنبه ای که تار و پود آن از جنس پنبه و اندازه و لای نخ آن مانند نخ زیلو می‌باشد، گلیم پنبه و پشم که نخ تار پنبه و پود آن پشم است. گلیم پشم در پشم که تار و پود آن پشمی است و گلیم ابریشمی که نخ پود آن ابریشم است و به ندرت، و با کاربرد هنری و زینتی بافته می‌شود. 

از انواع نقوش بکار رفته در گلیم های این منطقه می توان به نقش: کوهه، بلوچی، کژمار، بوته، هفت لِیکه، نِگار، ماه، نقش اسب، کجَک، دُردهن، پیش برو پیش بیا، حلقه، شطرنجی، کوچ یا دندان بره، درختچه ها، بوته های صحرایی، حیوانات و پرندگان اشاره کرد.

گلیم در ابعاد متفاوت و کاربردهای مجزا ساخته می شود. از انواع تولیدات تکمیلی و کاربردی گلیم می توان به خورجین، چنته یا توبره، همیان، جوال، خاکش (خاک کش)، جُل، سفره آردی، روکرسی، پاپیچ (پاتابه)، جلد دعا، نمکدان، گلیم و گلیمچه اشاره کرد.

جاجیم بافی

نساجی سنتی قدمت تاریخی بسیار طولانی در منطقه (خراسان جنوبی) دارد و نقش مهمی در خودکفایی مردم این منطقه ایفا کرده است. از اهم زیر گروه‌های آن می‌توان به جاجیم بافی، کرباس بافی، احرامی بافی، بَرَک بافی، حوله بافی، ابریشم بافی و سیاه چادر بافی نام برد.

در خراسان جنوبی در شهرستان‌های بیرجند، نهبندان و بالاخص قاینات به بافت این محصول مبادرت می‌کنند.

جاجیم دستبافته ای است شبیه پلاس و گلیم با نقش های راه راه رنگی (نقش در جاجیم بر خلاف گلیم توسط تارهای رنگی ایجاد می‌شود) که مانند سایر دستبافته ها به عنوان زیرانداز نیز مورداستفاده قرار می‌گیرد، پرز ندارد و از نخ‌های رنگین پنبه ای یا پشمی بافته می‌شود. امروزه برای بافتن آن از نخ کاموا هم استفاده می‌شود.

جاجیم معمولاً با کاربردهای لحاف کرسی، روفرشی، سفره نان،روپشتی،سجاده، انواع کیف زنانه،کوسن ، دمپایی ، پاتابه می‌باشد.

جاجیم دارای طرح محرمات است و نقوش آن که بیشتر به رنگ های سبز، زرد، قرمز، سفید و بنفش به چشم می‌خورند در فضاهای این طرح قرار می‌گیرند.

 نقش مایه های بکار رفته در انواع جاجیم منطقه شامل: اشکی یا دندانه دار، تمام گل، نیم گل، نیم ساده، تسمه، دندان موشی و لبه دور می‌باشند.

پارچه بافی سنتی (حوله بافی و برک بافی)

بافت پارچه های سنتی با مواد اولیه گوناگون در حد وسیع و تقریباً در تمامی مناطق شهری و روستایی خراسان جنوبی مرسوم بوده است.

در اکثر نقاط استان به این رشته " توبافی یا تون بافی " گفته می شود. مواد اولیه آن نخ پنبه، ابریشم ، کرکی یا کورگی و کودری است.

 پارچه های ابریشمی به رنگهای مختلف از جمله ارغوانی سیر و بنفش و بسیار ریز بافت، بنام قنابیز و والا معروف بوده و از آن برای تهیه لباس زنانه استفاده می کردند.

 از جمله مناطق بافت این نوع پارچه دهستان چرمه از توابع شهرستان سرایان بوده است.

این رشته امروزه در شهرهای مود، فردوس، خوسف و روستاهای خراشاد، صرآباد، آسیابان، خشک، نوزاد، میغان، سیدال از رواج نسبتاً خوبی برخوردار است.

رودوزی‌های سنتی

رودوزیهای سنتی، هنر آراستن سطح رویین پارچه های اکثراً ساده وارزان با بهره گیری از نخهای الوان و با کمک سوزن و قلاب است و دست اندرکاران آن به مدد بخیه های ظریفی که بر منسوجات ساده می نشانند معمولاً تلفیق زیبایی از صبر، شکیبایی و هنر را به نمایش می گذارند.

انواع رودوزیهای سنتی رایج وبومی استان خراسان جنوبی شامل: بخارادوزی، بلوچی دوزی، پته دوزی ،ابریشم دوزی، خامه دوزی ،سکمه دوزی، چشمه دوزی و شبکه دوزی ،گلابتون دوزی، سرمه دوزی، ملیله دوزی ، نَقده دوزی ،سکه دوزی، سنگ دوزی، پولک دوزی، چهل تکه دوزی هستند.

نمدمالی

در اینکه نمدمالی نخستین بار در کجا ابداع شد هیچگونه اطلاعی وجود ندارد، جز اینکه در دوره نوسنگی مردمی که با پشم گوسفند سر و کار داشتند نمد را می شناختند.

نمد که به اصطلاح نسج نابافته است با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت ایجاد می شود. ساختن نمد براساس خاصیت جَعدیابی و دیگر پوسته ای شدن الیاف پشم است.

 نمدمالی از جمله فنونی است که سابقاً در بیرجند و بعضی از روستاهای شهرستانهای نهبندان، سربیشه و سرایان رایج بوده است که از آن جمله می توان روستای سلم آباد شهرستان سربیشه وروستای مَرَک از توابع شهرستان بیرجند را نام برد.

ویدیو مرتبط :
تحفه نوروز 93