معرفی کتاب/ زبان و جنسیت

مهرخانه/ نویسنده به جایگاه زبان‌شناسی جنسیت در جامعه‌شناسی پرداخته و معتقد است که زبان‌شناسی جنسیت یکی از شاخه‌های مورد توجه در حوزه‌ جامعه‌شناسی زبان است که به مطالعه تأثیر متغیر جنسیت بر ایجاد گوناگونی‌های زبانی می‌پردازد. عنوان «زبان و جنسیت» در ظاهر ساده است تا آن‌جاکه ممکن است تصور شود دیگر نیازی به پژوهش در این حوزه وجود ندارد.

زبان و جنسیت
نویسنده: پردیس عامری
انتشارات توز و قلم یزد؛ 1394

هدف بررسی موضوع زبان و جنسیت، ترسیم تصویری دقیق‌تر از حوزه وسیع زبان‌شناسی جنسیت و ابعاد مختلف آن است و این‌که بررسی ضرورت‌های پژوهش در این حوزه که درباره‌ زبان فارسی نیز لازم است، بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

عامری در تعریف جنسیت بر این باور است که جنسیت در مفهوم تلفیقی آن شامل عناصر زیست‌شناختی، روان‌شناختی، فرهنگی و اجتماعی است و از مؤلفه‌های هویت‌های فردی و اجتماعی محسوب می‌شود. به همین دلیل، رابطه زبان و جنسیت، درواقع زیرمجموعه‌ای از رابطه زبان و هویت است.

نویسنده در بیان تاریخچه پژوهش‌های حوزه جنسیت بر این نکته تأکید می‌کند که نخستین پژوهش در بررسی ارتباط زبان و جنسیت در سال 1999 میلادی و توسط اُتو جسپرسون انجام شد. او در بخش‌هایی از تحقیقات خود ابراز کرد که زنان در مقایسه با مردان، دارای گنجینه لغات محدودتری هستند و خلاقیت کمتری در استفاده از لغات دارند. البته اظهارات جسپرسون با انتقادهای تند فمینیست‌ها روبه‌رو شد و در نهایت او را جنسیت‌زده نامیدند. بالاخره تحقیقات جدی فمینیستی در این حوزه، همزمان با موج دوم فمینیسم و از دهه‌ هفتاد میلادی شروع شد و رابطه زبان و جنسیت، از دو جهت مورد توجه قرار گرفت: یکی کاربرد متفاوت زبان توسط زنان و مردان، و دیگری بررسی بازتاب ناهمسان جنسیت‌ها در زبان‌های متفاوت.

از سوی دیگر نویسنده به جایگاه زبان‌شناسی جنسیت در جامعه‌شناسی پرداخته و معتقد است که زبان‌شناسی جنسیت یکی از شاخه‌های مورد توجه در حوزه‌ جامعه‌شناسی زبان است که به مطالعه تأثیر متغیر جنسیت بر ایجاد گوناگونی‌های زبانی می‌پردازد. عنوان «زبان و جنسیت» در ظاهر ساده است تا آن‌جاکه ممکن است تصور شود دیگر نیازی به پژوهش در این حوزه وجود ندارد.

کتاب زبان و جنسیت در شش فصل تدوین شده است که فصل اول شامل دو گفتار کلیات زبان‌شناسی جنسیت و جنسیت در نظام دستوری زبان است. در گفتار اول ضمن بررسی تاریخچه پژوهش‌های انجام‌شده در حوزه زبان و جنسیت، نویسنده، آراء و نظریات حوزه‌ مطالعات زبان و جنسیت را مورد بررسی قرار می‌دهد.

در گفتار دوم، نویسنده بر این نکته تأکید می‌کند که موضوع زبان و جنسیت را می‌توان از منظرهای گوناگونی مورد بررسی قرار داد؛ از جمله می‌توان الگوهای جنسیتی متجلی در زبان را مورد بررسی قرار داد که یکی از صورت‌هایی که این الگوها دارند، در قالب‌های نظام‌های دستوری زبان است. در نظام دستوری بسیاری از زبان‌ها، طبقه واژه‌هایی که متعلق به مقوله‌ دستوری اسم هستند، به طور قراردادی و تصادفی در دو طبقه مذکر و مؤنث و یا سه طبقه مذکر و مؤنث و خنثی طبقه‌بندی می‌شوند. البته می‌توان احتمال داد که چنین طبقه‌بندی‌هایی، چندان هم قراردادی و تصادفی نبوده و مبناهای معنایی و منطقی منطبق با مشخصه‌های جنسیتی جهان خارج از زبان داشته باشد. با این حال، آن‌چه امروز بر ما روشن است، این است که در قراردادن برخی اسامی در یک طبقه جنسیتی، هیچ تناسبی نمی‌توان یافت.

جوهر زیست‌شناختی یا جامعه‌شناختی جنسیت آن‌چنان در ذهن افرادی که به یک زبان سخن می‌گویند، نفوذ می‌کند که در نظام دستوری و طبقه‌بندی واژه‌های آن زبان نیز نمایان می‌شود. این نفوذ جنسیت در نظام دستوری زبان، در طبقه‌ افعال نیز قابل مشاهده است؛ چراکه افعال در زبان‌های جنسیت‌زده، با اسم متناظر خود باید مطابقت داشته باشد. سایر مقوله‌ها نیز در این‌گونه زبان‌ها همین وضعیت را دارند (صص16-17).

فصل دوم با عنوان واژه‌شناسی جنسیت در متون فارسی شامل دو گفتار نشانه‌های جنسیت‌سازی‌شده در متون و کتاب‌ها و نشانه‌های جنسیت‌سازی‌شده در اشعار کهن فارسی است. در گفتار اول، نویسنده به این نکته اشاره می‌کند که فرهنگ از طریق یک نظام نمادین با عنوان زبان، انتقال می‌یابد. در حقیقت انسان‌ها تنها موجوداتی هستند که یک زبان کاملاً تحول‌یافته را در یک نظام ارتباطی ویژه به کار می‌برند. زبان انسانی کیفیتی اختیاری دارد؛ یعنی معانی واژه‌هایش را می‌توان تغییر داد و یا با ترکیب و تعدیل آن‌ها می‌توان معانی تازه‌ای آفرید. شاید از همه مهم‌تر آن‌که واژه‌های زبان انسان را می‌توان به‌گونه‌ای به کار برد که بر چیزهایی که هم‌اکنون وجود ندارند، دلالت کند؛ یعنی به رویدادهای گذشته و آینده بپردازد یا کیفیت‌های انتزاعی و پدیده‌های یک‌سره ذهنی را بازنمایی کند. بدین‌سان، زبان انسان‌ها را قادر می‌سازد تا تجارب شخصیشان را در قالب مقولات انتزاعی سازمان دهند. از مسیر زبان، انسان می‌تواند اندیشه‌هایی را بیان کند که پیش‌تر هرگز سخنی از آن گفته نشده است. اخلاق، دین، ادبیات، علم، تکنولوژی و دیگر حوزه‌های دانش، همگی به این نوع وسیله ارتباطی سطح بالا یعنی زبان، بستگی دارند. پس می‌توان این‌گونه برداشت کرد که دانش فرهنگی تا اندازه‌ زیادی توسط زبان خلق می‌شود (صص 25-26).

فصل سوم، جنسیت در زبان الهیات و عرفان، شامل یک گفتار با عنوان خوانش‌های دیگر از عرفان و متون دینی است. عامری در مقدمه این فصل بر این مسئله اشاره می‌کند که در عالم عرفان مبنا این است که هیچ وجودی جز ذات الهی موجود نیست، پس ذکورت و انوثت هم جایی در تفکرات اهل تصوف ندارند. حتی وجود انسان هم بدون یگانه‌شدن با منشأ حیات، معنایی مستقل ندارد. از اعتقادات اساسی صوفیه آن است که زنان و مردان می‌توانند مقامات معنوی را طی کرده و به وصال حق نایل شوند؛ چنان‌که می‌توان بین مردان کسانی را یافت که بدین مقام نرسیده‌اند و میان زنان کسانی را یافت که گوی سبقت از مردان ربوده و به عالی‌ترین مقامات عرفانی دست یافته‌اند.

نویسنده در این فصل در تلاش است تا با این مقدمه، به این پرسش پاسخ دهد که چرا علی‌رغم این‌که دراساس عرفانیسم جنسیت مطرح نیست، نمودهای جنسیت‌زدگی در برخی اشعار عرفانی و متون دینی به صورت نسبت‌دادن صفات برجسته‌ای چون عقلانیت به مردان و نقصان عقل به زنان وجود دارد و این امر دلالت بر چه رویکردی در میان عارفان دارد؟

زبان و میان‌سوژگی در نظریات " لوس ایریگاری" عنوان فصل چهارم کتاب است که در ذیل آن زن به مثابه‌ دیگری مورد بررسی قرار گرفته شده‌ است. عامری در این فصل در تلاش است تا ضمن معرفی شخصی علمی ایریگاری، به بازخوانی اندیشه او در حوزه زبان و جنسیت بپردازد.

فصل پنجم با عنوان زبان و جنسیت ترجمه مقاله‌ای از سوزان رومین استاد زبان‌شناسی آکسفورد و شامل دو گفتار جنسیت، فرآیندی ارتباطی و زبان مردساخته است.

و در نهایت خوانش جنسیت در آثار مولانا، عنوان فصل ششم کتاب است. نویسنده در این فصل بر آن است تا جنسیت را در آثار مولانا مورد بررسی قرار دهد. او معتقد است که در اشعار مولانا به نظر می‌رسد که در مواردی بر فرودستی زنان تأکید شده است و مطالعات این حوزه هم در نهایت ختم به این نتیجه شده‌اند که او تفکراتش درباره‌ زن و فرودستی زنان را از جامعه‌ محل زندگی خود در آن زمان وام گرفته است. هدف از بررسی آن‌چه جنسیت‌زدگی در اشعار عرفانی مولانا یاد می‌شود، تحلیل و خوانشی نوین است؛ چراکه در عرفانی با این قدر و مرتبه، جایی برای فرودست دانستن جنسی از انسان یعنی زن، حتی تحت‌تأثیر فرهنگ غالب جامعه نیز قابل قبول نیست (رک به ص 65).

کتاب زبان و جنسیت توسط انتشارات توز و قلم یزد در سال 1394 با قیمت 90000ریال برای اولین‌بار منتشر شده است.