دولت یازدهم برای زنان روستایی چه برنامه‌هایی دارد؟

مهرخانه/ تمرکز دولت یازدهم بر مجموعه زنان روستایی، ارتقا شاخص اقتصادی توسعه و افزایش بهره‌مندی اقتصادی زنان است. بررسی مطالب و مستندات منتشرشده در خصوص این طرح کلان، مخاطبان آن را تمامی ‌زنان روستایی و عشایر می‌داند. این مسئله حاوی نکاتی است.

روستا به عنوان موضوع خاص و زنان روستایی در ضمن آن در پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به نحو جدی مورد توجه قرار گرفت. از جمله اقدامات انجام‌شده توسط دولت‌ها در این زمینه می‌توان به ایجاد امکان برخورداری روستاها از امکانات و خدمات زیربنایی در حوزه‌های مختلف آموزشی، بهداشت و درمان، مسکن، آب شرب، شبکه مخابرات، راه روستایی و روشنایی برق اشاره داشت.

 زنان روستایی و عشایری حدود 10 میلیون نفر از کل جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. این رقم 14 درصد کل جمعیت کشور و 49 درصد جمعیت روستایی و عشایری است. بین دو سرشماری سال 85 و 90 نسبت زنان روستایی و عشایری به مردان افزایش پیدا کرده و از 49.2 درصد در سال 1385 به 49.4 درصد درسال 1390 رسیده است. در سال‌های اخیر نسبت جنسیتی در مناطق روستایی به دلیل مهاجرت مردان کاهش پیدا کرده است؛ چنان‌که براساس سرشماری سال 1390 در 8 استان کشور، نسبت جنسیتی، پایین‌تر از 100 است به این معنا که تعداد زنان روستایی بیشتر از مردان شده است.

سهم اشتغال زنان در بخش کشاورزی در تابستان سال ۸۹ بیش از یک میلیون و ۷۷ هزار نفر بوده، اما این رقم در تابستان ۹۰ به ۹۶۳ هزار و ۸۱۲ نفر، در تابستان ۹۱ به ۹۶۱ هزار و ۵۶۷ نفر، در تابستان ۹۲ به ۸۵۰ هزار و ۶۷۹ نفر و در تابستان ۹۳ با افت قابل توجهی به ۷۶۶ هزار و ۸۲۰ نفر رسیده است. این ارقام بیان‌گر آن است که سهم اشتغال زنان در بخش کشاورزی از تابستان سال ۸۹ تا ۹۳ 28.8درصد کاهش یافته است.

همچنین حدود 6.5 میلیون زن در تولیدات بخش کشاورزی ایران نقش دارند. فعالیت‌های مربوط به کاشت، داشت و برداشت محصول، فرآوری و تهیه خوراک دام، نگهداری و مراقبت از دام و طیور و برخی فعالیت‌های مربوط به بازاریابی و فروش محصولات، از جمله زمینه‌های نقش و مشارکت زنان روستایی به‌شمار می‌رود. براساس آمارهای موجود، زنان روستایی در صنایع تبدیلی 50%، تولید محصولات زراعی و دامی ‌22%، صنایع دستی 75% و در امور مربوط به کاشت، داشت و برداشت به ترتیب 25، 24، 26.4 درصد مشارکت دارند. همچنین در امور دامداری، 23 درصد چرای دامی، 42 درصد مراقبت دام و 100 درصد کل پرورش طیور را در روستا انجام می‌دهند.

نابرخورداری آموزشی در زنان روستایی
چنان‌چه از آمارهای مذکور پیداست زنان فعالیت جدی و زیادی در عرصه کشاورزی و دامداری دارند، اما نگاهی به وضعیت آنان بیان‌گر مشکلات متعددی است. از جمله این مشکلات، مسایل مربوط به تحصیلات، سوادآموزی و نابرخورداری از دوره‌های آموزشی است. یافته‌های تحقیقی بیان‌گر آن است که از لحاظ سطح تحصیلات، 16.9 درصد زنان روستایی بی‌سواد، 46.8 درصد آنان تحصیلات متوسطه و 9 درصد آنان تحصیلات راهنمایی داشتند.

با وجود آن‌که زنان روستایی در ایران 60 درصد فعالیت‌های کشاورزی، 63 درصد فعالیت‌های دامداری و عمده فعالیت‌های باغداری و همچنین فعالیت‌های پس از برداشت محصولات شامل فرآوری تولیدات را به عهده دارند، اما سهم زنان روستایی از آموزش بسیار ناچیز است. برای مثال در عرصه کشاورزی تنها یک درصد از خدمات ترویجی برای زنان طراحی و اجرا می‌شود. براساس نتایج پژوهشی فقط10 درصد از زنان از دوره‌های آموزشی- ترویجی بهره برده‌اند؛ درحالی‌که این رقم برای مردان سه برابر است. کم‌بودن اطلاعات، دانش، آگاهی‌های علمی و کاربردی آن‌ها سبب شده است که زنان با وجود برعهده‌داشتن به‌طور متوسط 50% تولید کشاورزی، فقط 5 درصد از منابع آموزش‌ها و تعلیمات ترویجی را به خود اختصاص دهند.

بررسی وضعیت اشتغال زنان روستایی
اشتغال زنان روستایی و مسایل مربوط به آن از اهم مشکلات آنان است. زنان روستایی اغلب در مشاغل غیررسمی ‌که نوعاً پاره‌وقت، فصلی و با درآمد پایین است، اشتغال دارند. در مقایسه با زنان شاغل در مناطق شهری، این زنان از حقوقشان در زمان بارداری (مرخصی با حقوق زایمان) محروم هستند. همچنین، زنان روستایی به‌ندرت دارای قرارداد کاری بوده و از بیکاری بیم دارند. شرایط کاری ناامن، وضعیت نامساعد کاری را برای زنان روستایی ایجاد کرده است.

عدم برخورداری از بیمه و بازنشستگی
از دیگر مشکلات این زنان ناامنی شغلی و عدم برخورداری از مزایای بازنشستگی است. در حال حاضر زنان کشاورز به دلیل عدم برخورداری از بیمه، حق بازنشستگی نیز ندارند؛ درحالی‌که کارگران سخت کار در صورت اشتغال متوالی به مدت ۲۰ سال یا اشتغال غیرمتوالی به مدت ۲۵ سال، از این حق برخوردار می‌شوند، اما کار متوالی و طولانی‌مدت زنان کشاورز در شرایط سخت در این دسته‌بندی قرار نگرفته است.

اشتغال خانگی زنان روستایی و مسایل پیش‌رو
زنان روستایی که مشغول فعالیت‌های خانگی هستند نیز با مشکلات خاصی مواجه‌اند. اشتغال خانگی زنان اغلب محدود به صنایع دستی است که با مسایلی چون کمبود امکانات و منابع مالی، سودمندنبودن فعالیت‌های اقتصادی در سطح خرد و نداشتن دسترسی به بازارهای خرید مواد اولیه و فروش تولیدات روبه‌رو است.

سلامت زنان روستایی در معرض خطر جدی
از دیگر مشکلات زنان روستایی کمبود امکانات درمانی و بهداشتی است که البته درگیری مشترک زنان و مردان است. عدم وجود یا یا دردسترس‌نبودن امکانات بهداشتی در امور خاص زنان چون بهداشت باروری و زایمان، مشکلات نقل و انتقال به مراکز پزشکی، مسایل ناشی از کمبود یا سوءتغذیه، مرگ‌ومیر نوزدان و استفاده از روش‌های سنتی کم‌اثر از جمله این مشکلات به‌شمار می‌آیند.

مهاجرت مردان به شهر، افزایش زنان سرپرست خانوار و فقر مضاعف زنان روستایی
مشکل دیگری که زنان روستایی در سال‌های اخیر به نحو جدی درگیر آن بوده و زندگی آن‌ها را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است، وضعیت زندگی خانوادگی آنان است. همان‌طور که پیشتر اشاره شد، در سال‌های اخیر به دلیل افزایش مهاجرت مردان از روستا به شهر، نسبت جنسی در مناطق روستایی کاهش پیدا کرده؛ به‌طوری‌که طبق سرشماری سال 1390 در هشت استان، نسبت جنسی پایین‌تر از 100 است؛ یعنی در این استان‌ها تعداد زنان روستایی بیشتر از مردان است.

مهاجرت مردان خانواده برای تأمین معاش سبب می‌شود بار مشکلات زندگی بر دوش زنان باشد. این مسئله فشار و تنهایی مضاعفی بر زنان وارد می‌آورد که سبب بالارفتن آمار طلاق در سال‌های اخیر و افزایش زنان سرپرست خانوار در روستا شده و فقر مضاعف را برای آنان به ارمغان آورده است.

دختران تنهای روستایی ارمغان مهاجرت مردان به شهرها
مهاجرت مردان جوان از روستا پدیده دختران تنها را به روستاها آورده است. الگوی ازدواج دختران روستایی آنان را آماده ازدواج در سنین پایین می‌کند و درصورتی‌که چنین اتفاق رخ ندهد، این دختران فرصت ازدواج را از دست داده و به تجرد قطعی می‌رسند. مسئله دختران تنهای روستایی از جمله آسیب‌های اجتماعی امروز است.

دولت‌ها چه کرده‌اند؟
روستا به عنوان موضوع خاص و زنان روستایی در ضمن آن در پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به نحو جدی مورد توجه قرار گرفت. از جمله اقدامات انجام‌شده توسط دولت‌ها در این زمینه می‌توان به ایجاد امکان برخورداری روستاها از امکانات و خدمات زیربنایی در حوزه‌های مختلف آموزشی، بهداشت و درمان، مسکن، آب شرب، شبکه مخابرات، راه روستایی و روشنایی برق اشاره داشت. از دیگر اقدامات، تأسیس صندوق بیمه روستاییان و عشایر است که از سال 1384 تاکنون توانسته 35024 خانوار روستایی و عشایری استان را تحت پوشش بیمه بازنشستگی و عمر قرار دهد.

صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی و حمایت از اشتغال خرد زنان روستایی
همچنین از اقدامات ویژه برای خدمات‌دهی به زنان می‌توان به تشکیل صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی اشاره کرد. در این طرح، زنان روستایی پس‌اندازهای کوچک خود را جمع کرده و با حمایت سازمان جهاد کشاورزی در ایجاد مشاغل کوچک مورد استفاده قرار می‌دهند.

طرح تسهیل‌گران توسعه از دیگر خدمات به زنان روستایی است. این طرح با هدف اجرای طرح‌های مشارکتی برای زنان روستایی و توانمندسازی زنان روستایی در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی به منظور رسیدن به توسعه روستایی اجرا می‌‌شود.

اجرای طرح سراسری آموزشی در دولت دهم برای زنان روستایی
جهاد کشاورزی در دولت دهم طرحی را جهت مدیریت پسماندهای خانگی به انجام رساند. در این طرح سراسری، طی یک کارگاه یک‌روزه به زنان نحوه مدیریت پسماندهای خانگی آموزش داده شد. تولید قارچ، تهیه کمپوت، باغچه سبزیجات خانگی ارگانیک، تهیه عرقیجات سنتی و... از جمله مهارت‌هایی بود که زنان در این دوره‌ها آموزش دیدند و در برخی استان‌ها غرفه‌هایی برای فروش این محصولات برپا کردند.

تأکید بر زنان روستایی در برنامه‌های دولت یازدهم
خدمت‌رسانی به روستا در دولت یازدهم هم ادامه پیدا کرد، اما این موضوع با تأکید مضاعف بر زنان انجام شد. از جمله شواهد این تأکید برگزاری نشست‌های ذیل در حوزه زنان روستایی است:

1. اجلاس سازمان همکاری‌ اقتصادی هشت کشور در حال توسعه اسلامی‌ (دی هشت) در خصوص توان‌افزایی زنان روستایی (آبان ماه 1393)؛

2. نشست هم‌اندیشی مدیران کل دفاتر امور روستایی، شوراها و مدیران کل امور بانوان استانداری‌های کشور ( آذر ماه 1393)؛

3. اولین همایش ملی توانمندسازی و کارآفرینی روستایی در ایران ( دی ماه 1393).

مولاوردی: زنان همچنان در وضعیت مطلوبی قرار ندارند
معاون رییس‌جمهور در امور زنان و خانواده به عنوان متولی حمایت از زنان در کشور معتقد است با وجود اقدامات انجام‌شده در دولت پیشین و دستاوردهایی چون افزایش امید به زندگی، دسترسی به امکانات آموزشی و کاهش فاصله سوادآموزی با مردان، افزایش دستمزد، تصویب قانون‌های حمایتی و... زنان همچنان در وضعیت مطلوبی قرار ندارند.

اقدامات و فعالیت‌های انجام‌شده در سال‌های اخیر اگرچه وضعیت زنان روستایی را در حوزه آموزشی و بهداشتی بهبود بخشیده است، اما پیشرفت‌های مذکور به‌واسطه عوامل اجتماعی، اقتصادی و مسایل و مشکلات موجود در محیط‌های روستایی، کیفیت زندگی زنان روستایی را چندان ارتقا نداده است؛ ازآن‌جاکه یکی از شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی، وضعیت زنان، به‌ویژه احوال اقتصادی آنان است، در دولت یازدهم عمده فعالیت‌های دستگاه‌های متولی در راستای توانمندسازی اقتصادی زنان روستایی صورت خواهد گرفت.

دولت یازدهم برای زنان روستایی چه برنامه‌هایی دارد؟
مولاوردی از جمله اقدامات در حال بررسی جهت ارتقا وضعیت اقتصادی زنان را برنامه‌هایی نظیر تشکیل و حمایت از تعاونی‌های زنان روستایی، حمایت از صندوق‌های اعتباری زنان روستایی و عشایر، ‌برگزاری دوره‌های آموزشی و مهارتی اشتغال‌زا در بخش‌های کشاورزی؛ از جمله آموزش تولید محصولات سالم و ارگانیک و حمایت از مدیریت پسماندهای خانگی و کشاورزی معرفی می‌کند.

او همچنین با توجه‌دادن به جایگاه ستادی معاونت، اهم وظایف این نهاد را مدیریت ظرفیت‌های موجود در زمینه توانمندسازی زنان و دختران روستایی و جلب مشارکت آنان در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی، حل مشکلات فرهنگی و اجتماعی ناشی از بالا رفتن سن ازدواج دختران روستایی و افزایش تعداد دختران روستایی بازمانده از ازدواج می‌داند.

اعلام آمادگی جهت تأسیس صندوق بین‌المللی مشترک اعتبارات زنان روستایی در اجلاس سازمان همکاری‌ اقتصادی هشت کشور در حال توسعه اسلامی‌(D8) از دیگر اقدامات این نهاد جهت توانمندسازی اقتصادی زنان روستایی است.

انعقاد تفاهم‌نامه همکاری مشترک میان معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری و وزارت جهاد کشاورزی از دیگر تدابیر اتخاذشده جهت ارایه خدمات اقتصادی به زنان روستایی است. ایجاد امکان و حمایت از اشتغال زنان روستایی و عشایری با تأکید بر مشاغل خانگی و کسب و کارهای خرد، تسهیل و تسریع دسترسی زنان روستایی و عشایری به منابع مالی و اعتباری و فراهم‌کردن زمینه مشارکت مؤثر آنان در فرآیند توسعه روستایی وکشاورزی از موضوعات این تفاهم‌نامه است.

دولت یازدهم با تأکید بر اهمیت زنان در روستا و نقش آنان در رونق محیط‌های کشاورزی و دامداری، به درستی در پی تأمین و فراهم‌کردن امکانات برای آنان است. تشکیل و حمایت از تعاونی‌های زنان روستایی، حمایت از صندوق‌های اعتباری خرد زنان روستایی و عشایری و برگزاری دوره‌های آموزشی- مهارتی اشتغال‌زا در بخش‌های صنایع دستی و کشاورزی، پیگیری ایجاد اشتغالات خانگی، تولید محصولات کشاورزی، فراهم‌کردن بازار فروش محصولات، تعاونی‌های روستایی خانوادگی، تعاونی‌های زنانه مخصوص زنان روستایی سرپرست خانوار از جمله این اقدامات است.

ارتقا شاخص اقتصادی توسعه و افزایش بهره‌مندی اقتصادی زنان روستایی در دولت یازدهم/ چه ملاحظاتی را باید در نظر گرفت؟
همان‌گونه که پیشتر گفته شد تمرکز دولت یازدهم بر مجموعه زنان روستایی، ارتقا شاخص اقتصادی توسعه و افزایش بهره‌مندی اقتصادی زنان است. بررسی مطالب و مستندات منتشرشده در خصوص این طرح کلان، مخاطبان آن را تمامی ‌زنان روستایی و عشایر می‌داند. این مسئله حاوی نکته‌ای است و آن این‌که روال معمول در خصوص بحث توانمندسازی، مخاطب آن را زنان سرپرست خانوار یا دختران مجردی معرفی می‌کرد که مسئولیت تأمین هزینه خانواده بر عهده دارند، اما به نظر می‌رسد طرح توانمندسازی زنان روستایی شامل تمامی ‌زنان است؛ زنانی که همسرشان با آنان زندگی می‌کند، زنانی که همسران آنان مهاجرت کرده‌اند، زنان بیوه، مطلقه و دختران مجرد ناامید از ازدواج.

در مورد زنانی که مردانی برای تأمین مخارج زندگی ندارند، توانمندسازی امری لازم و شایسته است، اما در مورد دیگر زنان این امر با ملاحظاتی همراه است. اگر هدف از این طرح ارتقا توانایی زنان جهت کمک به همسران خود در امر تولید محصولات کشاورزی و دامداری باشد، امری به‌جاست؛ چنان‌که این زنان می‌توانند با افزایش دانش و مهارت خود، با صرفه‌جویی در وقت و مدیریت زمان، به تولید بیشتر و بهتر بپردازند و از نتایج آن نیز بهره‌مند شوند، اما چنان‌چه این طرح زنان را جدا از خانواده در نظر داشته باشد، دارای آسیب‌های نفهته‌ای خواهد بود.

زنان و مردان را در کنار هم ببینید
توجه به ارتقا شاخص‌های جنسیتی توسعه، در تمامی ‌ابعاد آن، باید با در نظر گرفتن این نکته باشد که جامعه مجموعه‌ای از سلول‌های منفرد و مجزا از هم نیست، بلکه مشتمل بر مجموعه‌های است که نیاز یکدیگر را فراهم کرده و در مجموع به همگی منتفع می‌شوند. تهی‌کردن طرح‌های این‌چنینی از مردان و نقش آنان در تأمین معاش و زندگی خانوادگی با فرض این‌که آنان از امتیارات لازم بهره‌مند بوده و تأکید فعلی باید بر زنان باشد، تحمیل باری مضاعف بر زنان است. لازم است زنان و مردان در کنار یکدیگر دیده شوند تا خانواده و تأمین نیازهای عاطفی و روانی در کنار شاخص‌های اقتصادی تأمین شوند.