صنایع‌دستی زنان قشم؛ هنـرمندان جزیـره

جام جم/ قشم بزرگ‌ترین جزیره خلیج فارس و در عین حال یکی از زیبا‌ترین جزایر این منطقه است. مردم قشم تاریخ و سنت‌های زیبایی دارند. آنان در جزیره‌ای زندگی می‌کنند که چون مروارید خلیج فارس می‌درخشد. از طرف دیگر زنان قشمی با استفاده از فرهنگ و سنت قدیمی خود صنایع‌دستی بی‌نظیری را تولید می‌کنند. در زمانی که مردان قشم برای کسب روزی حلال به دریا می‌زنند، زنان در خانه‌های روستایی خود مشغول تولید صنایع‌دستی هستند.
به دلیل کم بودن فعالیت‌های کشاورزی و دامداری، کارهای مرتبط با صنایع‌دستی در میان زنان و دختران قشمی رونق ویژه‌ای دارد. این در حالی است که تمام صنایع‌دستی قشمی‌ها که توسط زنان و دختران این جزیره زیبا تولید می‌شود نشأت گرفته از آداب و رسوم سنتی و فرهنگ بومی خودشان است. از طرف دیگر به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه جزیره قشم در قلب خلیج فارس، صنایع‌دستی زنان قشمی نیز نشأت گرفته از محیط طبیعی و جغرافیایی‌اش است. به صورتی که مواد اولیه صنایع‌دستی زنان قشمی با استفاده از منابع طبیعی این جزیره تولید می‌شود.
صنایع‌دستی قشم را می‌توان به چند دسته کلی تقسیم کرد: گلابتون‌دوزی، خوس‌دوزی، زری‌بافی، شک‌بافی، حصیربافی، سبدبافی، ساخت اشیا کاربردی با استفاده از سیس خرما، ماکت‌سازی، لنج، توربافی، گرگور بافی، ساخت زینت‌آلات با صدف، تندیس‌های دریایی، برقع‌سازی، پارچه‌بافی، ساخت کپکاپ، قفل‌سازی، سواس‌بافی، سفالگری و عروسک‌سازی.
محصولات ساخته شده از بقایای آبزیان
شاید یکی از عجیب‌ترین و جذاب‌ترین صنایع‌دستی تولید شده توسط زنان قشم همین صنایع‌دستی است که با ذوق و سلیقه خاص این زنان با استفاده از بقایای موجودات دریایی تولید شده است. انواع مختلف صدف، گوش‌ماهی‌ها، مرجان‌ها و بقایای دیگر آبزیان مواد اولیه بسیار خوبی برای صنایع‌دستی زنان قشمی است. به دلیل ظرافت و شکنندگی این مواد اولیه کار با آنها سخت است، اما زنان قشمی با استفاده از نوآوری‌های مرسوم خود این مواد را به انواع تندیس‌ها، قاب‌ها و تابلوهای تزئینی، آویزهای فانتزی، گردنبند، دستبند، گوشواره، گلدان و زیرسیگاری تبدیل می‌کنند که واقعا زیبا هستند. بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی به اشتیاق خرید این صنایع‌دستی زیبا به بازارهای محلی زنان قشمی هجوم می‌برند. اگر برنامه‌ریزی درستی صورت بگیرد حتی این پتانسیل هم وجود دارد که این صنایع‌دستی به اقصی نقاط جهان صادر شود.
گلابتون‌دوزی
شاید لباس زنان قشمی بهترین معرف صنعت دستی دوخت و دوز معروف به گلابتون‌دوزی باشد. دوختن نوارهای طلایی، روی پاره در نزد زنان قشمی مرسوم است و آن را گلابتون‌دوزی می‌نامند. این صنعت دستی در سال‌های بسیار دور از طریق مهاجران هندی و بنگالی به قشم آمده است. زنان قشمی طرح‌های خود را از لباس‌های محلی زنان هند و بنگالی الهام گرفته‌اند، اما همین طرح‌ها را بومی‌سازی کرده‌اند. در سال‌های گذشته لباس‌های گلابتون‌دوزی بیشتر برای مصرف محلی خود زنان قشمی دوخته می‌شد، اما این روز‌ها زنان دیگر مناطق کشور و گردشگران داخلی و خارجی از این لباس‌ها استقبال کرده‌اند که موجب رونق این صنعت دستی در نزد زنان قشمی شده است.
زری‌بافی
برای زری‌بافی نیاز است که ابریشم طبیعی و نخ گلابتون داشته باشیم. برای همین در سال‌های اخیر تولید این نخ‌ها گسترش یافته است. برای تولید این پارچه‌ها زنان دو تار که یکی برای بند کردن گلابتون و انداختن نقش و دیگری برای متصل کردن ابریشم‌های پود به کار می‌برند. در گذشته این کار با دست صورت می‌گرفت، اما در زمان فعلی زنان قشمی با استفاده از دستگاه «ژاکارد» این پارچه‌های زری‌بافی شده را تولید می‌کنند که به کمیت و کیفیت کارشان افزوده است.
برقع‌سازی
برقع نوعی پوشش و حجاب سنتی و اسلامی است که از گذشته‌های دور زنان مناطق جنوبی ایران خصوصا جزایر خلیج فارس از آن استفاده می‌کردند. در رسوم مردمان قشم زنان روستایی بعد ازدواج آن را می‌پوشند. از کارکردهای مهم این پوشش این است که جلوی نور خورشید را می‌گیرد و از پوست زنان قشمی محافظت می‌کند. زیبایی این پوشش نیز دلیل دیگری است که زنان را به آن علاقه‌مند کرده است. از طرف دیگر برخی بر این اعتقاد هستند که برقع خواص پزشکی دارد. چون در این منطقه پشه سالک وجود دارد پارچه برقع‌ها را با نیل آغشته می‌کنند تا جلوی گزیدگی پشه سالک در صورت زنان را بگیرند. از طرف دیگر زنان هر روستا برقع خاص خود را دارند و همین موضوع می‌تواند به نوعی تفاوت‌های محل زندگی زنان را نشان دهد که هر زنی از کدام روستاست. معمولا برقع را از پارچه چلوار می‌دوزند و بندهای آن را با کامواهای بافته شده تزئین می‌کنند.
لچک‌سازی
لچک در واقع نوعی کلاه زنانه است که بیشتر برای نوعروسان استفاده می‌شد. لچک‌های زنان قشمی با استفاده از‌‌ همان پارچه‌های گلابتون‌دوزی شده تولید می‌شوند. برای زیبایی بیشتر نیز پایین لچک‌ها را با سکه‌های مختلف تزئین می‌کنند. در گذشته هر چقدر این سکه‌ها گران‌تر بود نشان از موقعیت اقتصادی بهتر زنان داشته است. البته در حال حاضر کمتر از این لچک‌ها استفاده می‌شود و به یک سوغاتی لوکس و زیبا تبدیل شده است.
حصیربافی
حصیربافی از قدیمی‌ترین صنایع‌دستی مناطق جنوبی ایران ازجمله جزیره قشم است. معمولا زنان و دختران در این صنعت فعالیت می‌کنند. در قشم به دلیل وجود فراوان درختان خرما ابتدا مردان برگ درخت خرما را می‌چینند و در اختیار زنان قرار می‌دهند سپس زنان با استفاده از آن انواع محصولات دستی را حصیر‌بافی می‌کنند. از جمله محصولاتی که به وسیله حصیربافی تولید می‌شود، موارد زیر است:
زیرانداز حصیری که کاربرد فراوانی در زندگی روزمره مردم قشم دارد یا نوعی زنبیل که به کتل معروف است. انواع طناب‌ها که در کشتی‌رانی به کار می‌رود و انواع سبد‌ها و دیگر وسایل کاربردی و تزئینی که این روز‌ها مشتریان فراوانی نیز در میان گردشگران داخلی و خارجی دارند.
سواس‌بافی
سواس در میان قشمی‌ها خواهان فراوانی دارد. در واقع سواس نوعی دمپایی است که از برگ خرما بافته می‌شود. چون بسیار ارزان‌قیمت است و از طرف دیگر با آب و هوای گرم قشم سازگار است بسیاری در گذشته از همین سواس‌ها به عنوان پاپوش استفاده می‌کردند. در سال‌های اخیر البته کمتر استفاده می‌شود، اما به عنوان یک سوغاتی زیبا و جالب مورد توجه گردشگران قرار گرفته است.
ساز سنتی عود
عود که ساز سنتی مردمان جزایر خلیج فارس و سواحل این دریاست از دیرباز توسط زنان تولید می‌شد. کارگاه‌های عودسازی همواره رونق داشته است. در سال‌های اخیر نیز برای صادر کردن عود‌ها به مناطق مختلف ایران و حتی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس کارگاه‌های عودسازی رونقی دوباره گرفته‌اند.
در مورد صنایع‌دستی زنان قشمی باید گفت که فقط روی تولید انبوه نباید فکر کرد. بلکه باید بازار‌های داخلی و خارجی برای این صنعت درست کرد. گسترش گردشگری داخلی و خارجی به قشم می‌تواند فرصت مناسبی برای توسعه این صنعت باشد.
با استفاده از صنایع‌دستی می‌توان به تقویت جوامع محلی در قشم کمک کرد، وضع معیشتی زنان قشم را بهبود بخشید و در ‌‌نهایت نیز موجب امتداد بیشتر سنت‌های بومی ایرانی و اسلامی در قشم شد. پاسداری از این سنت‌ها می‌تواند هدف اصلی در توسعه صنعت گردشگری محلی و گسترش صنایع‌دستی در این جزیره زیبا باشد.




منبع: جام جم