نویسندگان/ «حکایت پیر قصه‌گو»؛ گفتگویی بلند با مهدی آذریزدی

الف/ پیرمرد چشم ما بود
«حکایت پیر قصه‌گو»
گفتگویی بلند با مهدی آذریزدی
گفتگو کننده: پیام شمس الدینی
ناشر : جهان کتاب، چاپ دوم ۱۳۹۴
۲۳۰ صفحه، ۱۲۰۰۰ تومان

****
وقتی برای اولین بار پایش به مدرسه رسید، مردی پنجاه و چهارساله بود، از رفتن به جایی که در کودکی از او دریغ شده بود، نتوانست بر احساسات خود مسلط شده و جلوی اشکهایش بگیرد. بی شک این از شوخی های روزگار بود که مهدی آذر یزدی که سهم به سزایی در کتابخوان شدن چند نسل از کودکان دیار داشت و به شکلی مستقیم و غیرمستقیم به آنها خواندن و نوشتن و مهمتر از آن چگونه زندگی کردن را آموخته بود، خود هیچگاه به مدرسه نرفت. خواندن و نوشتن را نزد خانواده و آشنایان آموخت، به سبک مکتب‌های قدیم که قرآن مجید و برخی متون کلاسیک ادبی منابع آموختن خواندن و نوشتن به کودکان محسوب می شد.

مهدی آذر یزدی بی نیاز از معرفی به نظر می رسد، نه فقط از آن سبب که (در سالهای اخیر) بعد از مرگ او در تنهایی و پیری (در تیرماه ۱۳۸۸) به سنت معمول این دیار یکباره با توجه بسیار زیاد روبه رو شد، بلکه بیش از همه به دلیل دمخور بودن چند نسل از کودکان این دیار با کتابهای او که معروف ترین آنها مجموعه‌ای با عنوان «قصه های خوب برای بچه های خوب» را شامل می شد که کتاب‌های بالینی بسیاری از این بچه ها بودند.

در غیاب ادبیات کودک و نوجوان در ایران که هنوز اهمیتش چندان شناخته شده نبود و هر از چندی تنها آثاری ترجمه شده از نمونه های فرنگی منتشر می شد، داستانهای او به عنوان اولین نمونه های محبوب وطنی ادبیات کودک و نوجوان بودند که در میانه دهه سی در قالب کتاب به بازار آمدند.

این آثار که هنوز هم خواندنی و جذاب به نظر می رسند، از چند ویژگی مهم بهره می بردند؛ نخست اینکه نویسنده ای ایرانی آنها را نوشته بود و فرهنگی غریبه و وارداتی را در میان کودکان ترویج نمی کرد. اما دیگر اینکه از آثار منظوم و منثور کلاسیک ایرانی اقتباس شده بودند که با زبانی ساده و نثری دلنشین، فرهنگ و سنت گذشتگان همین سرزمین را نیز به بچه‌های آموختند. آثاری که هم سرگرم کننده بودند و هم درس زندگی به بچه ها می آموختند.

این ویژگی‌های اخلاق و انسانی در اکثریت قریب به اتفاق آثار آذر یزدی دیده می شوند، آثاری که تنها محدود به کودکان نشدند و چند کتاب نیز به قلم او برای بزرگترها منتشر شد. از میان این آثار که قریب به سی عنوان می رسند می توان به نمونه های زیر اشاره کرد: دوره هشت جلدی «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» شامل دفترهای «قصه‌های کلیله و دمنه»، «قصه‌های مرزبان نامه»، «قصه‌های سندباد نامه و قابوس نامه»، «قصه‌های مثنوی مولوی»، «قصه‌های قرآن»، «قصه‌های شیخ عطار»، «قصه‌های گلستان و ملستان» و «قصه‌های چهارده معصوم»؛ دوره ده جلدی «قصه‌های تازه از کتاب‌های کهن» شامل دفترهای «خیر و شر»، «حق و ناحق»، «ده حکایت»، «بچه آدم»، «پنج افسانه»، «مرد و نامرد»، «قصه‌ها و مثل‌ها»، «هشت بهشت»، «بافنده داننده» و «اصل موضوع»؛ «گربه ناقلا»؛ «شعر قند و عسل»؛ «مثنوی بچه خوب»؛ «قصه‌های ساده برای نوآموزان»؛ «تصحیح مثنوی مولوی»؛ «گربه تنبل»؛ خودآموز شطرنج عکاسی؛ «قصه‌های پیامبران»؛ «یاد عاشورا»؛ «تذکره شعرای معاصر ایران»؛ «لبخند»؛ «چهل کلمه قصار حضرت امیر (ع)»؛ «دستور طباخی و تدبیر منزل»؛ «خاله گوهر» و ... البته از او آثار منتشر نشده ای نیز باقی ست. او در واپسین لحظات زندگی نیز در فکر کامل کردن چند اثر خود بود که متاسفانه عمر او کفایت نکرد.
آذر یزدی به واسطه تالیف آثار یادشده جوایز گوناگونی را در طول زندگی دریافت کرد که مهمترین آن جایزه سازمان جهانی یونسکو به سال ۱۳۴۳ برای مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» بود.

او زندگی بسیار پرفراز و نشیبی داشت که در شکل گیری شخصیتش تأثیر فراوان داشت؛ مردی خودساخته که از پایین رده ها آغاز کرد و پله پله بالا رفت تا اینکه نام خود را برای همیشه ماندگار ساخت. از این سبب آذریزدی خاطرات شیندنی بسیاری از یک عمر زیستن با کتاب و برای کتاب و همچنین دم خور بودن با معروف ترین چهره های حوزه نشر کتاب در ایران داشت. او در برخی یاداشت ها و گفت‌وگوهای خود به گوشه هایی از این خاطرات به صورت پراکنده اشاره کرده است. اما بلندترین گفت‌وگوی انجام شده با او که شرح تقریبا کامل و منسجمی از زندگی و آثار او را در بر می گیرد، گفت‌وگویی ست که توسط پیام شمس الدینی در سال ۱۳۸۳ طی چندین جلسه با او انجام شده است. این گفت‌وگو دستمایه کتابی قرار گرفت با عنوان «حکایت پیر قصه‌گو» که به همت نشر جهان کتاب در سال ۱۳۹۱منتشر شد و به تازگی چاپ دوم آن نیز به بازار آمده است.

کتاب حکایت پیر قصه‌گو سرگذشت یک عاشق کتاب است، کسی که به دلیل مخالفت پدر به مدرسه نرفت اما توسط او و اطرافیانش خواندن و نوشتن و تعلیمات مقدماتی را آموخت. اما این برای مردی که آن کتابهای خواندنی را نوشت کفایت نمی کرد. مقدر بود تا بیست سالگی در کار بنایی و بافندگی و از این دست مشغول باشد تا اینکه کارفرمای او دومین کتابفروشی شهر یزد را راه اندازی می کند و از میان زیردستانش مهدی آذر یزدی را به کتاب فروشی می برد. شاگردی در آن کتابفروشی بذر عشق به این همدم کاغذی را در دل او کاشت. عشقی که رفته رفته چنان گسترش یافته و ریشه دواند که باعث شد او هرگز به فکر زن و فرزند نیز نباشد.

شاید از این روست که آذریزدی آغاز فعالیت کاری خود را سال ۱۳۲۰ محسوب کرده است که به قول خود او تا سال ۱۳۶۰ که به بازنشستگی انجامیده، ادامه داشته است. اما حقیقت آن است که آذر یزدی با کتابها و برای کتاب ها زندگی کرده و عملا تا دم مرگ هیچگاه از خواندن و نوشتن فراغت نیافته و کتابهای نخوانده مهمترین حسرت عمر او بوده است.

او در این گفت‌وگو از خودش و فعالیت‌هایش گفته، از دوران کودکی آغاز کرده به جوانی رسیده، و سرانجام روزهای میانسالی و کهنسالی را روایت کرده است. بازگویی خاطرات آذر یزدی روایتی است (همانند نثر کتابهایش) روان و شیرین که در این جا گاه با طنازی و بذله گویی نیز آمیخته است. خاطرات آذر یزدی تنها به شرح آنچه بر خود او گذشته محدود نمی شود. بلکه منبع ارزشمندی برای پژوهشگران حوزه تاریخ نشر ایران محسوب می شود. او در این گفت‌وگوی خواندنی، از چهره های نامدار بسیاری یاد کرده چه آنها در آن روزگار برای خود اسم رسمی داشتند و چه آنها که روزگار جوانی و گمنامی خود را سپری می کردند و بعد ها به نام هایی برجسته بدل شدند. حسین مکی، پرویز ناتل خانلری، مرتض کیوان، علی اکبر علمی، ذبیح الله منصوری، عبدالرحیم جعفری، مرتضی ممیز، فرشید مثقالی برادران رمضانی (نشر ابن سینا)، محمد تجویدی و بسیاری دیگر که اشاره به آنها سیاهه ای بلند و بالا را طلب می کند، هر یک در گوشه هایی از این کتاب ظاهر می شوند و آذر یزدی با بیانی صادقانه و دلنشین از آنها یاد می کند.

پیام شمس ادینی علاوه بر مقدمه ای که به چگونگی شکل گیری کتاب حاضر پرداخته است، روزشمار کاملی از زندگی و آثار مهدی آذر یزدی در ابتدای کتاب تدارک دیده که برای مرتفع کردن ابهامات احتمالی که به ذهن خوانندگان کتاب خطور می کنند بسیار سودمند است. کتابشناسی مهدی آذر یزدی در انتهای کتاب نیز منبع خوبی برای پیدا کردن نام و نشان مهمترین آثار منتشر شده درباره آذر یزدی در طول سالهای دور و نزدیک. «حکایت پیر قصه گو» کتابی است که نه تنها از دل رویکردی حرفه از سوی گفت‌وگو کننده و ناشر زاده شده بلکه در جای جای کتاب و درلابلای گفت‌وگو می توان نشانه های اشراف و آگاهی پیام شمس الدینی نسبت به آثار مهدی آذر یزدی را به وضوح مشاهده کرد و همچنین دغدغه و علاقمندی او برای ثبت و ضبط خاطرات ارزشمند این چهره فراموش نشدنی ادبیات کودک و نوجوان این دیار را.



منبع: الف