آموزش «نقد ترجمه» منجر به ارتقا کیفی ترجمه می‌شود/ نقد فقط ایرادگیری نیست

خبرگزاری فارس - گروه کتاب و ادبیات: کوروش عاکف عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد و مدرس زبانشناسی در گفت‌وگوی تفصیلی خود به نکاتی پیرامون نقد ترجمه و موانع پیش روی این صنعت اشاره کرده است.

او در این گفت‌وگو نقد را فقط ایرادگیری ندانسته و بر اهمیت آموزش نقد ترجمه تاکید کرده است. در ادامه مشروح این گفت‌وگو منتشر می‌شود.

*نقد فقط ایرادگیری نیست

تعریف شما از نقد چیست ؟ تاریخچه­‌ای از نقد و تأثیر آن بر پیشبرد یک صنعت ارائه کنید.

نقد به بیان ساده قضاوت کردن در مورد ارزش­‌ها و اشکالات هر پدیده­‌ای است. به عبارت دیگر نقد تعامل ذهن مخاطب یا گیرنده با پیام یا هر پدیده­‌ای است که مشاهده یا دریافت  می­‌کند. یعنی هر کدام از ما به محض آن که رفتار، کار، اثر، یا واکنشی را مشاهده می­‌کنیم، آن­ را با ارزش­‌های ذهنی خودمان مقایسه می‌کنیم و سعی می­‌کنیم به نوعی دلایل بروز این رفتار یا اثر، یا مناسب بودن یا نبودن آن را توجیه نماییم. باید توجه داشت که نقد بر خلاف تصور عموم فقط «ایرادگیری» نیست، بلکه ذکر نکات ارزشمند یک کار یا اثر هم نقد محسوب می­‌شود.

شاید تاریخ نقد به زمان ظهور بشر در این کره خاکی باز گردد. نقد همواره در طول تاریخ نقش اصلاح کنندگی در تمام جنبه­های زندگی بشر را داشته است. نقد عملی احتمالاً با شروع خواندن و یا شنیدن اولین آثار ادبی یا هنری آغاز شده است. و آغاز اصول نظری و علمی نقد را قرن پنجم قبل از میلاد و تفکرات افلاطون می‌دانند. از آن زمان تا به امروز فیلسوفان و متفکران متعددی اصول و مبانی نقد را ارائه و مکاتب فکری و نظری متفاوتی را ایجاد نموده­‌اند. نقد همانطور که گفته شد در تمام جنبه­‌های زندگی بشر اعم از فکری، رفتاری، علمی و صنعتی نقش اصلاح­ کنندگی داشته است. ظهور مکاتب مختلف فلسفی، فکری، ادبی، هنری، علمی، صنعتی و حتی اختراعات و اکتشافات مهم همگی حاصل نقد شرایط موجود بوده است.

آیا نقد با ارزشیابی یکی است؟ و اگر متفاوت است این تفاوت در کجا و در چه چیزی است؟

خیر، نقد با ارزشیابی متفاوت است. اما باید توجه داشت که نقطه شروع هر دو تقریباً یکی است و همین امر اکثرا باعث اشتباه گرفتن ارزشیابی به جای نقد می­‌شود. شاید بتوان گقت که نقد از دل ارزشیابی بیرون می­‌آید اما هدف متفاوتی را دنبال می­‌کند. ارزشیابی بنا به تعریف جمع‌­آوری نظام­‌مند اطلاعات برای تصمیم­‌گیری پیرامون قبولی یا رد موضوع مورد بررسی است. نکته مشابه این است که ارزشیابی و نقد هر دو با جمع­‌آوری اطلاعات و نوعی تصمیم­‌گیری و قضاوت همراه هستند، اما تفاوت در این است که در ارزشیابی ما یک پیش فرض یا شرایط توافق شده یا ایده­‌آل داریم و بر این اساس تصمیم می­‌گیریم که موضوع مورد بررسی برای آن شرایط خاص مناسب هست یا خیر. یعنی در نهایت باید نظر «خوب» یا «بد» ، «قبول» یا «مردود» ویا «قوی» یا «ضعیف» بدهیم. مثلاً، در آزمون مترجمی رسمی برگزار کنندگان آزمون، مترجمینی با شرایط و توانایی خاص لازم دارند و و با برگزاری آزمون کتبی و شفاهی و غیره اطلاعات لازم در مورد هر شخص را بدست می­‌آورند و باید نظر قبول یا مردود را در مورد آن شخص اعلام دارند. یا در مورد یک متن ترجمه شده شرایط ایده‌­آل خود متن مبداء و تفکر نویسنده محسوب می­‌شود و ترجمه­‌ای که به این ایده­‌آل رسیده یا نزدیک شده باشد ترجمه خوب و در غیر این صورت ترجمه بد یا ضعیف بشمار می‌­رود.

اما در نقد ما شرایط پیش فرض یا ایده‌­آل در نظر نمی­‌گیریم، هر اثر یا عملی با توجه به شرایطی مورد نقد یا قضاوت قرار می­‌گیرد که تحت آن شرایط ایجاد شده است. یعنی عملی که تحت شرایطی نامناسب می‌نماید، ممکن است در شرایط دیگر کاملاً مناسب در نظر گرفته شود. در نقد به جای خوب و بد ما بیشتر می‌خواهیم بدانیم که یک اثر یا عمل «چرا» و «چگونه» تحقق یافته و چه عواملی در شکل ­گیری آن مؤثر بوده‌­اند. مثلاً، مترجمی که عبارت Arabian Gulf را به خلیج فارس ترجمه می­‌کند، طبعاً خواست و انتظار خواننده، ایدئولوژی خود و جامعه و مسائل فرهنگی را در نظر می­‌گیرد. بدیهی است این مترجم هرگز به خاطر عدم رعایت امانتداری مؤاخذه نمی­‌شود.

نقد ترجمه را چگونه تعریف می‌­کنید؟

نقد ترجمه بررسی، توضیح، توجیه و قضاوت در مورد چرایی و چگونگی تعییراتی است که مترجم فعالانه در متن ترجمه شده ایجاد می‌کند، تا ترجمه را متناسب  و منطبق با فرهنگ زبان مقصد ارائه دهد. در نقد ترجمه به جای بررسی معادل­‌ها، تمرکز بر بررسی هنجارها است و ترجمه تولید متن جدیدی در نظر گرفته می‌­شود که با متن مبداء دارای رابطه بینامتنی است.

*برای نقد ترجمه باید چارچوب نظری مشخص شود

چه ساز و کارهایی را برای نقد ترجمه لازم می­‌دانید؟

برای نقد ابتدا باید چارچوب نظری مشخص شود. چهار چوب نظری یعنی دیدگاهی که از زاویه آن به ترجمه نگاه می­‌کنیم یا بستری که می­‌خواهیم نقد را در آن انجام دهیم. این چهارچوب می­‌تواند تحلیل انتقادی گفتمان، نشانه­ شناختی، هرمیونتیک، فلسفی، ادبی، جامعه­ شناختی، روان­شناختی و غیره باشد. این چهارچوب باید متناسب با متن ترجمه شده انتخاب شود.

پس از انتخاب چهارچوب نظری، متن مبداء که در این جا پیش متن ( Prototext) نامیده می­‌شود بطور کامل بر اساس چهارچوب نظری انتخابی مورد تجزیه و تحلیل قرار می­‌گیرد تا جایگاه این متن در محیط اجتماعی- فرهنگی زبان مبداء مشخص گردد. هدف از این تحلیل یافتن شرایط اجتماعی، ایدئولوژیک، رسانه‌ای و غیره است که این متن تحت آن شکل گرفته است. سپس همین تحلیل بطور کامل برای متن مقصد که در اینجا پس متن (Metatext) نامیده می­‌شود نیز انجام می­‌گیرد تا جایگاه آن در جامعه مقصد و عوامل تأثیرگذار در شکل­گیری آن مشخص شود.

در نهایت، تغییراتی که مترجم برای انطباق با فرهنگ مقصد در ترجمه ایجاد نموده مشخص می­‌شود. هدف آن است که دلایل و چگونگی این تغییرات مشخص شود و بالاخره می­‌توان این سؤال را مطرح نمود که آیا تلاش مترجم توانسته این تطبیق فرهنگی را انجام دهد یا خیر.

سابقه نقد و بطور اخص نقد ترجمه را در دنیا و در ایران چگونه می‌­بینید؟ آیا سابقه قابل ذکری بویژه  در این  حوزه در کشور وجود دارد؟

بحث نقد ترجمه و تفکیک آن از ارزشیابی ترجمه در اواخر دهه 90 میلادی بتدریج از سوی محققان از جمله کریستینا شفنر (1997 و1998) مطرح شد که اکنون به یکی از موضوعات روز ترجمه بدل شده است. و پیش از این تنها مبحث ارزشیابی مطرح بوده است. در مورد تاریخ نقد ترجمه در ایران، اخیرا آقای امیر داوود حیدر پور (1391) در پایان­‌نامه خود تحت عنوان بررسی انتقادی تاریخ نقد ترجمه در ایران معاصر (1320-1357) از دانشگاه فردوسی مشهد تصویری از تاریخ نقد ترجمه را ارائه می­‌دهد. بر اساس این مطالعه نقد ترجمه در ایران به طور رسمی از سال 1323 به صورت معرفی ترجمه آغاز گردیده و پس از آن نقد غالباً در حوزه­‌های معنایی، واژگانی، سبکی و نحوی و بر اساس دو روش خرد و کلان انجام گرفته است.

*دو مفهوم ارزشیابی و نقد ترجمه از هم تفکیک شود

اگر بخواهید از نقد ترجمه در ایران آسیب شناسی داشته باشید چه مواردی به نظرتان مهم می­‌رسد و لازم می­‌بینید به آن­ها پرداخته شود و برایشان چاره­‌اندیشی شود؟

البته نقد با تعریفی که پیشتر ذکر شد مفهوم جدیدی است و می‌­توان گفت اکثر بررسی‌های که تا کنون چه در خارج و چه در ایران با نام نقد ترجمه صورت گرفته­‌اند در واقع ارزشیابانه بوده و هدفشان یافتن ترجمه «خوب» یا «بد» بوده است. در اکثر این بررسی­‌ها متن مبداء و تفکر نویسنده اصلی ملاک ایده­‌آل در نظر گرفته شده و دقت و وفاداری ترجمه بر اساس میزان عدم انحراف مترجم از متن مبداء سنجیده می­‌شده است. در واقع تا کنون کلمه ارزشیابی و نقد مترادف هم بکار رفته­‌اند. ارزشیابی در جای خود بسیار لازم و با اهمیت است؛ اما با توجه به مسیر پیشرفت مطالعات ترجمه در دنیا و با توجه به نیاز امروزی جوامع به حفظ ارزش­‌های فرهنگی و همچنین تلاش فعالانه مترجمان برای سازگار ساختن ترجمه در بستر فرهنگی، لازم است تا دو مفهوم ارزشیابی و نقد ترجمه از هم تفکیک و به طور جدا گانه به هر یک پرداخته شود. تا هر یک به نوبه خود بتوانند باعت بهبود روند ترجمه در کشور به عنوان یک صنعت شوند.

چه راهکارهایی برای رفع معضلات موجود در حوزه نقد ترجمه در کشور پیشنهاد می­‌کنید؟  چگونه می­‌توان در موضوع نقد ترجمه در کشور فرهنگ­سازی کرد تا شاهد بهبود وضعیت این حوزه باشیم؟

طبعاً مطالعه و آگاهی از مباحث روز رشته مطالعات ترجمه، برگزاری نشست­‌ها و سمینارهای مربوط به نقد و ارزشیابی ترجمه، انتشار و چاپ کتاب­‌ها و مقالاتی در این زمینه، انجام تحقیقات در غالب پایان­‌نامه و رساله، و برگزاری دوره­‌های آموزشی در زمینه نقد ترجمه.

بنظر شما لزوم ورود به آموزش نقد ترجمه و آشنایی بیشتر با اندیشه انتقادی در موضوع ترجمه در کشور احساس می­‌شود؟

بله، به واسطه تربیت کارشناسان ارشد ترجمه و انجام تحقیقات بیشتر در زمینه ترجمه لزوم ورود به این مقوله بیش از پیش احساس می­‌شود.

*آموزش نقد ترجمه منجر به ارتقا کیفی ترجمه می‌شود

پیشنهادات شما برای آموزش نقد ترجمه در کشور چیست؟ جنابعالی اصول، اهداف و راهکارهای ممکن در آموزش نقد ترجمه را چگونه تفسیر می­‌کنید؟

برگزاری کلاس­‌های آموزشی و سمینارها و کنفرانس­‌هایی در زمینه نقد ترجمه، تشکیل کارگروه‌هایی در فضای واقعی و مجازی برای بحث و تبادل نظر در زمینه نقد ترجمه. نقد عملی به صورت حرفه­‌ای و تحقیقاتی و آموزشی. همانطور که گفته شد آموزش نقد ترجمه می­‌تواند منجر به ارتقاء کیفی ترجمه و افزایش آگاهی مترجمان شود.

در واقع چه توصیه­‌ای دارید برای آموزشی کاربردی با هدف بهره­‌وری بالا در تربیت منتقد خبره ترجمه؟

تلفیق نظریه و عمل و انجام کارهای تحقیقاتی می­‌تواند بهره­‌وری بسیاری در تربیت منتقد خبره داشته باشد.

با توجه به گسترش صنعت ترجمه در ایران، آیا منتقد ترجمه می­‌تواند یک شغل باشد. در صورت مثبت بودن پاسخ، چه پیشنهادی برای تحقق این امر دارید؟

حتما، یکی از مشاغل مهمی که فارغ التحصیلان ارشد مترجمی می­‌توانند داشته باشند، فعالیت در قالب منتقد حرفه­‌ای ترجمه است. ایجاد مؤسسات تحقیقاتی مطالعات ترجمه می­‌تواند آغازگر این راه باشد.

با توجه به تشکیل انجمن صنفی مترجمان تهران که وظیفه ساماندهی و سازماندهی مترجمان را بر عهده دارد، در این راستا چه وظیفه­‌ای برایشان در نظر دارید؟

انجمن صنفی مترجمان می­‌تواند خود بنیانگذار یا مشوق تأسیس مؤسسات تحقیقاتی مطالعات ترجمه باشد و از طرف دیگر با تعیین تعرفه­‌ها و قوانین لازم شغلی و همچنین ایجاد فضای مناسب کسب و کار، شغلی جدید به نام منتقد ترجمه را به طور رسمی تعریف و پشتیبانی نماید.

انتهای پیام/

http://fna.ir/G6JPCH

ویدیو مرتبط :
آموزش ثبت سفارش ترجمه در وبسایت آمارد ترجمه