نغمه ناکوک موسیقی موقامی در اردبیل /آوای خوش ادراک نمی‌شود

 خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ونوس بهنود: موسیقی موقامی به‌واسطه حس و حال فولکلور و بومی محلی آن یکی از گروه‌های موسیقی اصیل است که به‌ویژه در استان‌های آذری‌زبان از دیرباز موردتوجه بوده و علاقه‌مندان بسیاری را به خود جلب کرده است.

برخی مناطق به حدی در تربیت هنرمندان موفق عمل کرده‌اند که این روزها در سطح ملی و جهانی می‌توانند عرض‌اندام کنند و برخی به‌واسطه سو تدبیر و بی‌توجهی به اصالت این موسیقی از آن غافل شده‌اند و در مقاطعی دلگیری و گوشه‌نشینی هنرمندان و در ادامه نفوذ الحان و نواهای آلوده و به‌دوراز اصالت را شاهد بوده‌اند.

فعالان موسیقی می‌گویند موسیقی اصیل و موسیقی که مواد اولیه آن را ساز، لحن و شعر خوب بسازد می‌تواند روح انسانی را به لرزه درآورده و تأثیر بی‌مانندی بر وی باقی بگذارد. موضوعی که زمانی در اردبیل از طریق موسیقی موقامی اصیل تجربه می‌شد و این نوع از موسیقی به حدی گوش و ذهن و احساس شهروندان اردبیلی را تربیت کرده بود که اذعان می‌شود در سال‌هایی مردم اردبیل جز موسیقی موقامی به موسیقی دیگری گوش نمی‌دادند.

بااین‌وجود این وضعیت تا به امروز دوام نداشته است. کج‌سلیقگی، نگاه‌های عاری از مهر و درک سطحی از این موسیقی موجب شد دوران فراز موسیقی موقامی در اردبیل به ناگاه به قعر صداهای ناخوش سقوط کند. هنرمندان ماندند و سازهایشان و آن‌قدر اجراها و حمایت‌ها کم شد که موسیقی اصیل به محافل کشیده شد و بیش‌ازپیش مورد بی‌مهری قرار گرفت.

در سال‌های اخیر اقداماتی هرچند جزئی به دنبال احیای نواهای در حال احتضار موسیقی موقامی در اردبیل است. هرچند به عقیده فعالان موسیقیایی استان غفلت مسئولان و بی توجهی مردم موجب شد مناطقی به‌مراتب کم‌توان‌تر امروز توانمند شده و حتی ارکستر داشته باشند اما هر چه باشد باید کاری کرد تا این موسیقی برای نسل آینده حفظ شود. مسئولیتی که به عشق و فداکاری نیاز دارد.

به‌منظور تشریح وضعیت پیشین و فعلی موسیقی موقامی در اردبیل خبرگزاری مهر در سلسله میزگردهای فرهنگی خود پای صحبت‌های دو مقام مسئول و دو فعال موسیقی موقامی نشست تا چالش‌های موسیقی که از تولد تا مرگ آدمی شعر و نوا در چنته دارد مطرح شود.

بهاءالدین خراسانی خواننده موسیقی موقامی و نوازنده تار، چهره نام‌آشنای موسیقی موقامی در اردبیل است که سرنوشت تلخ موسیقی موقامی را به عینه شاهد بوده و امروز معتقد است این گنجینه نیاز به مراقبت دارد.

مهدی حمزه زاده خواننده موسیقی موقامی و نوازنده تار از شاگردان هنرمند به نام ناصر عطاپور است که معتقد است هنرمندان امروز در عرصه موسیقی موقامی تنها با دلگرمی مفاهیمی چون عشق و وفاداری ادامه می‌دهند.

در این میزگرد معاون فرهنگی هنری حوزه هنری استان اردبیل حسن قهرمانی که به‌عنوان تنها مجموعه فرهنگی کارگاه‌های آموزش اصولی موسیقی دایر کرده به همراه حسین آزاد مسئول واحد موسیقی حوزه هنری استان تجربیات مدیریتی خود را با ما درمیان گذاشتند.

*به نظر می‌رسد موسیقی موقامی اردبیل از گذشته‌ای درخشان فاصله گرفته است. دلایل تاریخی این موضوع چیست؟

بهاءالدین خراسانی: موسیقی موقامی در اردبیل قدمتی نزدیک به نیم‌قرن دارد و در ۳۰ – ۴۰ سال قبل اردبیل به لحاظ موسیقی حتی از استان‌های هم‌جوار امروزی قوی‌تر بود. بنده که سال‌ها قبل برای فعالیت موسیقی به تبریز مراجعه کردم، آنجا میزان پیشرفت و توانمندی اردبیل را باور نداشتند و برای آن‌ها جای تعجب داشت که اردبیل به این درجه در موسیقی موقامی پیشرفت کرده است.

بااین‌وجود امروز این وضعیت کاملاً وارونه شده و اگر زمانی از تبریز ۵۰ سال جلوتر بودیم اتفاقاتی افتاد که امروز ۶۰ سال عقب‌تر هستیم. در تبریز موفقیت اصلی استفاده از ظرفیت استاد سلیمی و ملزم کردن تمامی نوازندگان به کار علمی و نت خوانی بود. درواقع نوازنده از تقلید دست برداشت و آموزشگاه‌ها ملزم شدند از شیوه علمی استفاده کنند.

این اتفاق ۳۰ سال طول کشید تا در استان آذربایجان شرقی نتیجه امروز را حاصل کند و تمامی این‌ها در وضعیتی است که در خود اردبیل عملکرد آموزشگاه‌ها قابل‌قبول نیست و از سویی خانواده نیز به موسیقی به‌عنوان وسیله پر کردن اوقات فراغت نگاه می‌کند. به عقیده بنده مهم‌ترین عامل عقب‌ماندگی ما تدریس نادرست در آموزشگاه‌ها است. اولین هنرمند کمانچه از اردبیل به شوروی رفته و این پتانسیل از گذشته در اردبیل بوده و بااین‌وجود امروز حمایت از هنرمند نیز به حدی کافی نیست که نتیجه‌بخش باشد.

مهدی حمزه زاده: باید به ضعف فرهنگ‌سازی در این خصوص تأکید کنم که موجب شده هنوز که هنوز است موسیقی به‌عنوان یک ضرورت در سبد خانوار قرار نگیرد و نگاه به آن سطحی باشد. وقتی خانواده به اهمیت موسیقی پی نبرده برای آن هزینه نمی‌کند و در ادامه همین موضوع مانع از توسعه فعالیت آموزشگاه‌ها و کنسرت‌های موسیقی می‌شود.

از سویی ما در آموزشگاه‌ها استاد نداریم و در کل استان تعداد لیسانس‌های موسیقی شاید به چهار نفر برسد؛ به‌ویژه وقتی بحث ما موسیقی آذری است به‌مراتب با کمبود بیشتر متخصص مواجه هستیم.

از سویی نگاه سلیقه‌ای به موسیقی موقامی موجب شده مدتی به حال خود رها شده و به مراسمات محفلی و عروسی کشیده شود. درحالی‌که تأکید ما این است که این موسیقی به‌عنوان یک موسیقی فاخر دیده شود و نگذاریم یک تعداد افراد با وجه نامطلوب موسیقی به غنای موسیقی موقامی را به محافل کشانده و جایگاه آن را تنزل دهند.

* اخیراً اقداماتی مشاهده می‌شود که به دنبال نگاه علمی به این نوع از موسیقی است. اولویت‌های حوزه هنری اردبیل در موسیقی موقامی را بیان کنید؟

حمزه زاده: ببینید پتانسیل صدا در اردبیل بالا است. ما از سال ۸۵ کلاس‌های آواز دایر کردیم و افراد فرهیخته، متخصص و علاقه‌مند را به این مجموعه دعوت کردیم. درواقع نمی‌توان در چنین وضعیتی از این هنر چشمداشت مالی داشت. در ابتدا به دنبال احیای این موسیقی هستیم تا پیشینه درخشان آن برگردد.

نگاه سلیقه‌ای به موسیقی موقامی موجب شده مدتی به حال خود رها شده و به مراسمات محفلی و عروسی کشیده شودزمانی در اردبیل مردم جز موسیقی موقامی به موسیقی دیگری گوش نمی‌دادند و باید به این جایگاه برگردیم. در وضعیت فعلی هم اردبیل درزمینهٔ آوازی به‌مراتب جایگاه بهتری از استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و زنجان دارد.

قهرمانی: فرهنگ‌سازی کار یک روز و دو روز نیست. حوزه هنری نزدیک به ۹ سال است کلاس‌های آوازی را دایر کرده تا نگاه علمی به موسیقی بازگردد. در این خصوص از ظرفیت هنرمندان و نخبگان استفاده‌شده و حوزه هنری شکل‌گیری اصولی را دنبال کرده است. ما موفق شدیم بیش از ۱۰ خواننده را تربیت کنیم و به دنبال این هستیم در بلندمدت موسیقی موقامی را از شکل محفلی و عروسی خارج کنیم.

درواقع اقدامات دستگاه‌های فرهنگی باید طوری باشد که موسیقی ارزشی، انقلابی و حماسی جایگاه خود را بیابد و اجازه تنزل موسیقی در مراسمات داده نشود. توجه به این نکته ضروری است که نهال تازه احیاشده موسیقی موقامی در اردبیل نیازمند حمایت است.

آزاد: افرادی که در اردبیل زندگی می‌کنند بی‌شک متأثر از آب‌وهوا و اقلیم آن هستند و همین اقلیم کم‌نظیر اردبیل موجب شده این استان مهد بروز و ظهور استعدادهای هنری قابل‌توجه باشد. درواقع ما استعداد ذاتی داریم و اگر امکانات و حمایت‌ها در مسیر درست باشد می‌توان هنرمندان بسیاری را تربیت کرد.

اما دلیل اینکه موفق نبودیم به وضعیت آموزش‌ها برمی‌گردد. شما وقتی به یک آموزشگاه مراجعه می‌کنید اغلب بدون نت خوانی یک آهنگ را به‌صورت حفظی به هنرآموز یاد می‌دهند. نبود فرد مسلط در آموزش‌ها ضربه زده است و حوزه هنری به دنبال رفع این خلأ است.

از سویی کمبود جشنواره نیز به این مهم دامن زده است. در سال ۸۷ جشنواره شمال غرب موسیقی موقامی در اردبیل برگزار شد که هم پتانسیل اردبیل را به نماش گذاشت و هم علاقه‌مندان بسیاری پس‌ازآن روانه آموزشگاه‌ها شدند.

بعد از ما در تبریز جشنواره برگزار شد که جالب آنکه دنبال نوازنده بودند اما با مدیریت مناسب امروز ارکستر دارند و ما حتی توان حمایت ۱۰۰ هزارتومانی یک نوازنده را نداریم.

خراسانی: فعالیت حوزه هنری چشمگیر است و از سال ۸۷ یک سری هنرآموزان پا گرفتند و حتی روی سن رفتند. در طول ۹ سال گذشته نزدیک به ۱۴ شب‌شعر و موسیقی برگزار شده است و این در حالی است که برخی از آن‌ها با ۲۰۰ هزار تومان اجرا شده و حتی پیش آمده که هنرمند از جیب خود هزینه کند.

*به نظر می‌رسد علاوه بر مشکل آموزشگاه‌ها نهادهای فرهنگی و برنامه‌ریز نیز به مقوله موسیقی موقامی کم‌توجه‌اند. چه پیشنهادی برای اصلاح این نگاه دارید؟

قهرمانی: یک دلیل فرار مسئولان از موسیقی موقامی نوع شعر است. رعایت اشعار و ساختارهای درست می‌تواند در مخاطب تأثیر مطلوب ایجاد کند و در این میان باید به شعر ارزشی توجه بیشتری نشان داد.

آزاد: در حال حاضر اغلب آموزشگاه‌ها به‌غیراز فصل تابستان از جیب هزینه می‌کنند و در این میان آموزش موسیقی آذری اصلاً مطرح نیست. فرد همین‌که با گیتار آهنگ «بادا بادا مبارک بادا» را یاد بگیرد و در تولدش بنوازد خود را نوازنده می‌داند. دستگاه‌هایی مثل حوزه هنری نیز دچار کمبود امکانات است. به‌عنوان‌مثال ما یک پیانو برای آموزش موسیقی نداریم و به‌تازگی شهرداری اردبیل قول مساعد تهیه آن را  داده است. در چنین وضعیتی باید سایر نهادهای فرهنگی هم حمایت خود از موسیقی را جدی کنند.

حمزه زاده: اساس موسیقی ارزشی رسانه است. به‌عنوان‌مثال نگاه خاصی می‌گوید نشان دادن ساز صحیح نیست و گفته می‌شود موسیقی باشد اما ساز نباشد. درحالی‌که تأثیر موسیقی زنده از ضبط‌شده به‌مراتب بیشتر است. وقتی از رسانه نوازنده حذف شود فقط می‌ماند خواننده که باید به حدی قوی عمل کند که تأثیرگذار باشد.

از سویی در ایران انواع موسیقی تعریف ندارد. موسیقی ارزشی باید موردحمایت قرار گیرد و بنده که چند سال است در ژانر کلاسیک کار می‌کنم یک‌بار با ترس‌ولرز از عکس‌العمل مردم روی صحنه رفتم و با استقبال کم‌نظیری مواجه شدم که نشان می‌دهد این نوع موسیقی باید به شکل مناسب حمایت شود.

ادارات ارشاد وقتی مجوز آموزشگاه را می‌دهند باید به روند فعالیت آن نظارت داشته و وقتی روش تدریس در آموزشگاه‌ها غلط است باید رسیدگی شوداز سویی موسیقی موقامی نیازمند تغذیه صحیح است و این تغذیه از سوی نخبگان امکان‌پذیر خواهد بود. متأسفانه گرایش برخی طرفداران موسیقی موقامی به احزاب و پان‌ها موجب شده این موسیقی با تأثیر منفی یاد شود درحالی‌که موسیقی موقامی فولکلور آذربایجان است و به حدی عمق و غنا دارد در هر حوزه‌ای می‌تواند آثار ارزشمند ارائه کند.

امروز برای تأثیرگذاری «ماهنی» های فولکلور به شکل مدرن ارائه می‌شود و نمونه آن را همایون شجریان در «با من صنما» اجرا کرده است. باید توجه داشت ما نباید دنباله‌رو آذربایجان در موسیقی باشیم. ما ایرانی هستیم. هشت سال جنگ کردیم و شرایطی که داشتیم را موسیقی کشور دیگری نمی‌تواند بیان کند و باید خودمان برای بیان آن اقدام کنیم.

خراسانی: راه‌های آسیب‌شناسی موسیقی موقامی اهمیت ویژه دارد. در درجه اول اداره کل ارشاد در قبال موسیقی وظیفه تعریف‌شده دارد و لازم است از اهالی موسیقی حمایت کند. این حمایت همیشه مالی نیست. گاهی اختصاص رایگان یک سالن حمایت است.

این حمایت‌ها درزمینهٔ های مختلف ازجمله ساماندهی آموزشگاه‌ها ضروری است و ارشاد وقتی مجوز آموزشگاه را می‌دهد باید به روند فعالیت آن نظارت داشته باشد. وقتی روش تدریس در آموزشگاه‌ها غلط است باید رسیدگی شود. ما معتقد به تعطیلی آموزشگاه نیستیم اما در تبریز آمدند نظارت کردند و امروز به این درجه از موسیقی موقامی دست یافته‌اند.

هرچند در حال حاضر نگاه مسئولان به موسیقی موقامی تغییر یافته و کمتر دیده می‌شود وسط اجرا سالن را ترک کنند اما باید قدم‌های اولیه احیای این موسیقی حمایت شود.

*ما با معضلی به نام تربیت نادرست احساسی مخاطب در موسیقی اصیل مواجه هستیم. هنرمندان اردبیلی در این خصوص چه وظایفی دارند؟

حمزه زاده: قرار نیست همه از موسیقی خاصی خوششان بیاید. زمانی در آذربایجان به هر خانه یک پیانو می‌دادند تا تربیت موسیقیایی شکل بگیرد. در شهر ما هرروز غذاخوری و پیتزافروشی افزایش دارد اما در مقابل رشد آموزشگاه‌ها که تدریس درست داشته باشند تقریباً هیچ است.

ما از برخی ظرفیت‌ها برای فرهنگ‌سازی غافلیم. به‌عنوان‌مثال مراسمات عروسی بزرگ‌ترین اجتماعات مردمی ما هستند و در همین مراسمات می‌توان موسیقی اصیل را به مردم نشان داد. متأسفانه ذائقه موسیقی اصیل از بین رفته و این در حالی است که حتی برای حرکات موزون این موسیقی نوا دارد و حرکاتی در هر نوا عنوان می‌شود که تاریخ اصیل دارند.

اگر موسیقی موقامی به شکل مطلوبی اجرا شود تأثیر خود را خواهد گذاشت و این وظیفه ارشاد اسلامی است که نوازندگان را ساماندهی کرده و آسیب‌شناسی کند و از اجتماعات مردمی ازجمله مراسم عروسی برای معرفی موسیقی صحیح بهره گیرد.

خراسانی: به نظر بنده این موضوع دوطرفه است. در کنار تلاش نوازنده شنونده نیز باید علم موسیقیایی خود را ارتقا بخشد. اگر بخوانیم و شنونده نفهمد موفق نخواهیم بود. مثلاً تلویزیون می‌تواند در معرفی این موسیقی و افزایش سواد شهروندان تأثیرگذار باشد.

مخاطب اگر از این نوع موسیقی اطلاع درست نداشته باشد حظ لازم را نخواهد برد. در موسیقی موقامی اگر توجه نداریم به دلیل این است که درست درک نمی‌شود. از سویی هنرمند نیازمند حمایت است. هنرمندی که ۴۰ سال است روی سن نمی‌رود چه آموزشی می‌تواند داشته باشد؟ لازم است با برگزاری کنسرت‌ها و جشنواره‌ها آموزش موسیقی رونق گیرد.

*برخی علاقه‌مندان به موسیقی معتقدند یکی از دلایل عقب‌ماندگی اردبیل نبود رشته موسیقی و دانشکده موسیقی است. نظر شما در این خصوص چیست؟

قهرمانی: رونق موسیقی در بخش آکادمیک معقول است. البته خروجی هم اهمیت دارد. ما تجربه‌ای در رشته سینما در دانشگاه علمی کاربردی داریم که به نظر می‌رسد چندان تأثیرگذار نبوده است. موسیقی به دلیل اینکه هنری تخصصی است و نیازمند قبولی در کنکور، تسلط بر یک ساز و علاقه‌مندی است می‌تواند در دانشکده‌ها به‌صورت مفید آموزش داده شود.

اما نکته اینجا است که افراد در دانشگاه به دنبال شغل هستند و موسیقی هنوز به‌عنوان یک شغل مطرح نیست و همین موضوع مشکل ایجاد خواهد کرد.

خراسانی: لازم نیست حتماً دانشکده ایجاد شود. حتی یک هنرستان هم می‌تواند موفق عمل کند و بخش مهمی از نیازهای موجود را حتی در شهرستان‌ها تأمین کند.به نظر می‌رسد حتی اگر دانشکده ایجاد شود به لحاظ اساتید اردبیل نمی‌تواند خودش را تغذیه کند.

حمزه زاده: در همه جای دنیا موسیقی یک صنعت است و درآمد دارد. اما در ایران به‌عنوان یک هنر به آن نگاه می‌شود و اینکه فردی در ۳۰ سالگی وارد تدریس می‌شود به دلیل کسب درآمد است. به عقیده بنده وجود دانشکده با تخصص فعلی امکان‌پذیر نیست. تا نگاه‌ها به موسیقی اصلاح نشود حتی وجود دانشکده خروجی ندارد.بهتر است به‌جای آن خود هنرمندان بیشتر موردحمایت قرار گیرند و تدریس موسیقی ساماندهی شود.

ویدیو مرتبط :
نغمه-آوای پیانو-یگانه مصدق-پیمان جوکار(شایگان)