آسیب«کتاب زدگی»برای تعلیم و تربیت دبستانی ها

آسیب«کتاب زدگی»برای تعلیم و تربیت دبستانی ها

آموزش و پروش نهادی است که کارآمدی اش در تربیت شهروندان، می­تواند کیفیت زندگی یک ملت و توسعه آینده آن را تضمین کند. یکی از مهمترین متغیرهایی که می تواند کارآمدی نظام آموزش کشور را بهبود ببخشد، توجه ویژه به «برنامه درسی» و «برنامه ریزی درسی» است.

از این رو در گفتگویی با دکتر محبوبه خسروی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در رشته برنامه درسی به بررسی مهمترین مولفه ها در ارتقای کیفیت نظام آموزش و پرورش و وضعیت برنامه درسی در کشور پرداخته ایم. در گفتگوی دکتر خسروی با پایگاه تحلیلی رصد واکاوی وضعیت فعلی، برخی چالش ها و نیز راهکارهای نیل به وضعیت مطلوب در مدارس ابتدائی و پیش دبستانی را خواهید خواند. این گفتگو پیش روی شماست.

در یک نگاه انتقادی به وضعیت موجود مدارس ابتدایی و پیش دبستانی، چه مسائلی در حوزه برنامه درسی دارای اهمیت است؟

درحوزه برنامه درسی ما هنوز با وضعیت مطلوب فاصله داریم؛ لیکن در چند سال اخیر تا حدودی توانسته ایم وضعیت را تعدیل کنیم. همانگونه که استحضار دارید برنامه درسی شامل ۹ عنصر است؛ هدف، محتوا، روش، ارزشیابی، سازماندهی محتوا، زمان، فضا، مواد و منابع و گروه بندی. در دوره پیش دبستان و ابتدایی بعضی از این عناصر نقش برجسته تری ایفا می کنند از جمله در فرایند طراحی متن، ایجاد جذابیت، رنگ آمیزی و تصویرگری، کیفیت کتب و کاغذ و … از موارد بسیار مهم هستند که باجود تلاش های چندسال اخیر در حوزه طراحی و تدوین کتاب ها هنوز با وضعیت مطلوب فاصله داریم.

برخی وجوه آموزش غیرمستقیم که به «درس پنهان» تعبیر می شود شامل نوع لباس معلم، آراستگی یا پیراستگی، رفتار و لحن معلم و… است. این مسائل مهم برای کودک الگوسازی می کنند
عامل اصلی این فاصله با وضعیت مطلوب به فقدان نگاه علمی به این حوزه بازمی گردد، تصور بنده این است که اغلب فعالان حوزه برنامه درسی در طراحی و تدوین کتب درسی پیش دبستان فاقد این نگاه علمی هستند. این افراد عموما آموزش دانشگاهی خاص این حوزه را ندارند. برخی افراد نیز به صوت تجربی مهارت طراحی پیدا کرده اند. در زمینه طراحی و تصویرگری برخی هنرورزان به این حوزه آمده اند و درک علمی از مبانی برنامه درسی ندارند؛ تاسف بارتر آنکه بسیاری ناشران و حتی نویسندگان کتاب ها، نیز شناخت مناسب و جامعی از شرایط روحی، روانی و شناختی کودکان این رده سنی ندارند.

در طراحی کتاب درسی چه ملاحظاتی باید در نظر گرفت؟

در طراحی و تدوین کتب درسی پیش دبستانی باید متوجه بود که مخاطب چه کسی است؛ کودکانی مخاطب هستند که در دنیای امروز زندگی می کنند، انواعی از کتاب های صوتی تصویری و سایر شیوه های آموزشی را در اختیار دارند، با تمام جذابیت های خاص آن ها.

نکته مهم دیگر این است که باید در انتقال مفاهیم به کودکان این دوره ظرافت فراوان به کار برد و یک مفهوم مشخص را با تصویرگری و حواشی اندک تزئین کرد، بی آنکه انبوهی از اطلاعات سنگین به ذهن کودک هجوم بیاورد. کودکان حوصله زیادی ندارند، لذا کتاب مناسب باید در یک لحظه بتواند کودک را مجذوب خود کند. عدم شناخت از ویژگی های روحی و شناختی کودکان باعث می شود طراحی کتب این دوره متناسب با شرایط روحی و روانی آن ها نباشد و تمایزی میان آن ها و کودکان سنین دیگر در این مورد ملاحظه نمی شود. این ویژگی منفی در کتاب هایی که برای رده سنی پیش دبستانی و حتی دبستان تهیه می شود به وفور مشاهده می شود.

کودکان پیش دبستانی و دبستانی با کتاب بیگانه شده اند چرا که کتاب ها متناسب با ویژگی ها و شرایط شناختی و آموزشی این نوآموزان تدوین و طراحی نشده است
چه خلأهایی در این حوزه وجود دارد؟

فقدان رویکرد های علمی در این زمینه باعث می شود کودکان پیش دبستانی و دبستانی با کتاب بیگانه شوند؛ چراکه کتاب ها متناسب با ویژگی ها و شرایط شناختی و آموزشی این نوآموزان تدوین و طراحی نشده است. کتابی که نتواند کودک را جذب کند باعث زدگی و دوری آن ها از کتاب می شود. به همین دلیل ما در حال حاضر با پدیده «کتاب زدگی» روبرو شده ایم. پدیده «کتاب زدگی» نتیجه عدم توجه به ظرایفی مثل تولید محتوا، تصویرگی، زیباشناسی، طرح جلد، جنس کاغذ و کیفیت کتاب ها و … است. این قبیل ظرایف اهمیتی به سزا در فرایند آموزش و برنامه ریزی درسی کودکان دارد. می تواند باعث جذب یا دوری کودک از کتاب و تولیدات آموزشی شوند.

شما پدیده کتاب زدگی را طرح کردید، می شود عوامل و تاثیرات منفی آن بر تربیت و آموزش کودکان را بیان کنید؟

همه ما به تاثیر مطالعه و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی آگاهیم. از آن زمان که کتاب وجود داشته، به عنوان یکی از موثرترین ابزارها برای پیشگیری از ناراحتی‌های روحی ـ روانی شناخته شده است. گفته‌اند در یونان قدیم، بر سردر کتابخانه «تبس» نوشته شده بود: «درمانگاه روح». همین نکته موید اهمیت نقش کتاب در زندگی نوع بشر است.

شکی نیست که بسیاری از رفتارها و کنش ها را نمی توانیم از طریق کتاب بیاموزیم اما کتاب ابزاری است برای بهره مندی از یک زندگی مطلوب تر. بی تردید عادت به مطالعه و عشق به کتاب از سنین کودکی در افراد به وجود می آید و چنانچه در این زمان نتوانیم پاسخگوی خوبی برای این نیاز باشیم زمینه دوری و گریز از این درمان موثر برای آگاه تر شدن و اندیشمند تر شدن را از بین برده ایم.

در استاندارد بین المللی ناشران این حوزه چه می کنند؟ در فرایند آموزش کودکان، آیا فقط بر روی کتب درسی تاکید می شود؟

کشورهای توسعه یافته مدام به خود می نگرند، به طور مستمر از محیط بازخورد می گیرند و تلاش دارند تا نوآوری و ابتکار به خرج دهند و مدام برجذابیت های کتاب می افزایند. آن ها از تکنولوژی استفاده می کنند تا بر جذابیت کتاب به عنوان یک ابزار و وسیله آموزشی بیفزایند. مثلا مدام شکل های جدیدی از کتاب طراحی می کنند که کار با آن برای کودکان راحت باشد. اما تاکید بر این نکته به این معنا نیست که صرفا با کتاب و طراحی بهینه آن می توان به تمام سوالات و چالش های آموزشی پاسخ داد. همانگونه که در ابتدای بحث مطرح شد محتوا که بیشتر در قالب کتاب نمود عینی می یابد یکی از عناصر آموزشی است و عوامل بسیاری در این زمینه تاثیر گذار خواهند بود. ما باید در این زمینه نگاه سیستماتیک داشته باشیم و همه عوامل را با هم در نظر بگیریم و دچار افراط و تفریط در هیچ حیطه ای نشویم.

یعنی در زمینه تولید انواع کتاب نوآوری به خرج می دهند؟

بله، به عنوان مثال کتاب هایی با تصایر برجسته تولید می کنند، یا مثلا کتاب با جنس ضخیم طراحی می کنند که کودک بتواند به راحتی آن را ورق بزند و در دست بگیرد. رنگ آمیزی و تصویرگری از جمله تکنیک های است که به کودک پیش دبستانی مهارت زندگی اجتماعی را آموزش می دهد.

برگه های زخیم، جلد مقاومتر، جنس خاص ورق های کتاب، برجسته کردن کتب، طراحی کتاب های منقوش، کتاب های برجسته و … برخی از این ابتکارات هستند.

برای آموزش های محیط زیستی و دوستی با طبیعت، نوعی کتاب طراحی کرده اند که در آن الگویی از حیوانات چاپ می شود؛ کودک آن را تکمیل می کند، برش میزند و پس از رنگ آمیزی با توضیحی مختصر کار آموزش او تکمیل می شود. هم به شکلی کاردبری آموزش خواندن و نوشتن داده می شود، هم ارتباط با محیط زیست برقرار می شود و هم تفریح کودکانه در آن وجود دارد. یا کتابی که بعد از مطالعه می توان آن را دوباره به محیط باز گرداند و روی آن نوشته شده است: «پدر من درخت بود» طراحی این گونه کتاب هم رسالت خطیر کتاب خوانی را به دوش می کشد و هم رسالت توجه و تقدیر از محیط زیست.

آیا در کشور ما از تصویرگری در برنامه ریزی درسی استفاده می شود؟

تصویرگی هنر و تکنیک انتقال پیام آموزشی به کودک و نوجوان است؛ تصویرگری یک اصل مهم درتدوین کتب است. به خصوص برای رده سنی پیش دبستان و دبستان؛ برای استفاده از هنر و تکنیک تصویرگری باید طراحی و رسانه را بشناسیم تا بتوانیم تولید محتوا مناسب داشته باشیم. تصویر گری هنری است که با بهره گرفتن از زیباشناسی درصدد انتقال پیام و خلق جذابیت است و تکنیک است بدین خاطر که درصدد انتقال موثر و مناسب پیام است.

ما در رشته تکنولوژی آموزشی، ظرافت و ظرفیت تصویرگری را آموزش می دهیم؛ اهمیت تصویرگری در انتقال موثر پیام است؛ نکته مهم اما اینجاست که در تصویرگری باید به مسئله بوم شناختی توجه داشته باشیم. تصویرگری باید با نگاه به وضعیت فرهنگی و اجتماعی تعریف و عملیاتی شود. در فرایند تدوین کتاب درسی پیش دبستانی، و به طور عمومی برای کودک و نوجوان باید متوجه رمزهای فرهنگی، تاریخ، وضعیت اجتماعی، فرهنگ عمومی بود. تصویرگری و تصویرسازی، رنگ آمیزی، و طراحی با توجه به شرایط هر جامعه معنای متفاوت پیدا می کند. متاسفانه در بسیاری از موارد شاهد غفلت از این موضوع هستیم.

اغلب فعالان طراحی و تدوین کتب درسی پیش دبستانی فاقد این نگاه علمی هستند. این افراد عموما آموزش دانشگاهی خاص این حوزه را ندارند، برخی افراد نیز به صوت تجربی مهارت طراحی پیدا کرده اند

می توانید مثالی از این نگاه بومی بزنید؟

موارد بسیاری مشاهده می شود؛ در ترجمه کتاب، چه آموزشی، چه داستان و چه سایر ژانرهای کتاب، تصاویر نیز مانند متن ترجمه می شوند! حال آنکه نمی توان تصویر را ترجمه کرد. در ترجمه متن نیز مترجم خبره می داند از یک متن فرهنگی زبان مبداء به متن فرهنگی زبان مقصد دو دنیای متفاوت وجود دارد. او درصدد قابل فهم کردن پیام است؛ بایست بگویم که تصاویر و رنگ آمیزی کتب درسی و غیر درسی می تواند بخش عمده ای از پیام را هنرمندانه منتقل کند، بی آنکه به دام تولید کسل کننده برای مخاطب کودک و نوجوان بیفتیم. تصویر و رنگ ها برای کودک پیش دبستان و دبستان دنیای زیبا و جذاب می سازد، که او متناسب با ادراک کودکانه خود بهره مناسب و حظ کافی را ببرد.

آموزش غیرمستقیم چه اهمیت و کاربردی برای کودکان دوره پیش دبستان و دبستان دارد؟

در برنامه ریزی درسی، آموزش غیرمستقیم در قالب برنامه درس پنهان تعریف می شود. مولفه های بسیاری در این نوع از آموزش وجود دارد، مولفه هایی که اهمیتی همسان و چه بسا بیشتر از آموزش مستقیم در نظام آموزش رسمی دارند؛ برخی وجوه آموزش غیرمستقیم شامل نوع لباس معلم، نوع پوشش، آراستگی یا پیراستگی معلم، رفتار و لحن معلم و… می شوند. این مسائل مهم برای کودک الگوسازی می کنند. الگویی که رفتار و ذهنیت کودک پیش دبستانی و دبستان را می سازد واقعیاتی است که او می بیند درک می کند و احساس می کند. درک اهمیت و ظرافت برنامه درسی پنهان می تواند آینده کودکان ما را رقم بزند.

آیا نظام آموزش ما بهره ای از دانش آموختگان و متخصصصان برنامه ریزی درسی می گیرد؟ ارتباطی میان دانشگاه و حوزه اجرایی برقرار است؟

باتوجه به اهمیت آموزش و پرورش بایست ارتباطی مستمر و پیوسته و موثر میان این دو حوزه ایجاد شود. ارتباطی که متاسفانه در گذشته وجود نداشت یا بسیار ضعیف بود؛ اما خوشبختانه وضعیت موجود در حال تغییر است؛ ما در دانشگاه های کشور دوره های تحصیلات تکمیلی و نیز کارشناسی داریم که خروجی آن تعداد بالای متخصصان علاقمند است که می توانند در نظام آموزشی منشأ خدمات و تحول عظیم در انتخاب محتوا و سامان دهی حوزه پیش دبستان و دبستان شوند. ارتباط ارگانیگ می تواند این کارشناسان صاحب ایده را به سیستم آموزش پیوند بزند.

نکته مهم آن است که ما با مخاطب حساسی به نام کودک روبرو هستیم؛ هرگونه خلأ و نارسایی، آسیب های جدی در آینده نظام آموزشی و جامعه خواهد داشت. تاثیرات برنامه ریزی مطلوب و علمی در دراز مدت نمایان می شود.

بسیاری از نابسامانی ها و مشکلات تربیتی را با ارجاع به نابسامانی حوزه طراحی، تدوین، برنامه ریزی درسی می توان فهم کرد. یک ضرورت اجتماعی و نه تنها علمی است که آموزش و پروش در مقطع پیش دبستان و دبستان حساسیت ویژه به نیروها؛ معلمین؛ کتاب ها و برنامه درسی داشته باشد.

زمینه لازم برای حضور دانش آموختگان و متخصصان دانشگاهی بایستی ایجاد شود؛ فاصله میان وضعیت انتقادی موجود و وضعیت مطلوب را می توان و باید با متخصصان و دانش آموختگان برنامه ریزی درسی جبران کرد. متخصصانی که دانش و مهارت لازم را در دانشگاه کسب کرده اند، بایست در فرایند طراحی، تدوین کتب و برنامه ریزی درسی مشارکت داده شوند تا خلأ زیباشناسی، شناختی و ادراکی پر شود.

ما با نظام آموزشی مطلوب پیش دبستانی چقدر فاصله داریم؟

ما می توانیم با استفاده از ظرفیت برنامه ریزی درسی شکاف میان وضعیت موجود و مطلوب را ترمیم کنیم.

اسناد بالادستی توسعه کشور، در کنار افق ۱۴۰۴ به ما می گوید دانش آموز ایرانی و کودک ایرانی بایست واجد آموزش و تربیت هدفمند اسلامی و ایرانی شود. الگوی پیشرفت پایدار زیربنایی به ما می گوید برای ایجاد تحول و ارتقای وضعیت آموز بایست از پایه ای ترین سطوح، کار تربیت و تعلیم را آغاز کنیم. سند تحول آموزش و پرورش به عنون مرامنامه ایجاد تحول در فرایند تربیت و تعلیم جامعه، ما را ملزم می کند از منابع انسانی متخصص بهره بگیریم. برنامه ریزی درسی، آمیزه ای از هنر و تکنیک است؛ برنامه ریزی درسی مطلوب در چارچوب توجه به شرایط جامعه شناختی، روانشناختی حاصل می شود. لذا باید تعامل مستمر میان علم و اجرا در برنامه ریزی درسی برقرار شود.

علمی که این دانشجویان و اساتید بدان تجهیز هستند می تواند در قالب مشاوره دادن آن ها به نظام آموزش و برنامه ریزی درسی متجلی شود که می تواند برای کودکان، خانواده ها و جامعه مفید فایده باشد.

با کانال تلگرامی آخرین خبر همراه شوید telegram.me/akharinkhabar