بیضایی؛ اسطوره شناس سینمای ایران

بیضایی پنجم دی ماه سال ۱۳۱۷ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. خانواده اش اهل کاشان و آن گونه که خود بیضایی نوشته در کار تعزیه بودند. وی در سال های آخر دبیرستان دو نمایشنامه با زبان تاریخی نوشت.بیضایی بعد از اخذ دیپلم در رشته ادبیات وارد دانشگاه شد اما این رشته را ناتمام رها کرد. در سال ۱۳۴۱ به اداره هنرهای دراماتیک که بعدها به اداره برنامه های تئاتر تغییر نام داد رفت. در این سال پژوهش های نمایش در ایران را در مجله «موسیقی» چاپ کرد. در سال ۱۳۴۸ به عنوان استاد مدعو با دانشگاه تهران همکاری کرد.او یکی از پایه گذاران و اعضای اصلی کانون نویسندگان ایران در سال ۱۳۴۷ بود که درسال ۱۳۵۷ از آن کانون کناره گیری کرد. در سال ۱۳۴۸ به عنوان استاد مدعو با دانشگاه تهران همکاری کرد. در سال ۱۳۵۲ از اداره برنامه های تئاتر به دانشگاه تهران به عنوان استادیار تمام وقت نمایش دانشکدهٔ هنرهای زیبا و مدیریت رشتهٔ هنرهای نمایشی انتقال یافت. در سال ۱۳۶۰ پس از بیست سال کار دولتی از دانشگاه تهران اخراج شد. در سال ۱۳۷۵ به دعوت پارلمان بین المللی نویسندگان در استراسبورگ اقامت کرد. در سال ۱۳۷۶ به ایران بازگشت و کار بر روی نمایش «بانو آئویی» نوشتهٔ «میشیما یوکیو» را پس از هجده سال دوری از صحنه آغاز کرد. او هم اکنون در ایالات متحده آمریکا اقامت دارد و در دانشگاه استنفورد مشغول تدریس و تحقیق است. در سال ۲۰۱۲ جایزه میراث فرهنگ دانشگاه استنفورد به او اهدا شد و در سال ۲۰۱۳ نیز دانشگاه هاروارد جایزه سینا را به بیضایی اهدا کرد.بیضایی علاوه بر کارگردانی و نمایش نامه نویسی، در سینما عرصه های دیگری چون تدوین، ساخت عنوان بندی و تهیه کنندگی را هم تجربه کرده است. «رگبار»، «غریبه و مه»، «کلاغ»، «چریکه تارا»، «مرگ یزدگرد»، «باشو غریبه کوچک»، «شاید وقتی دیگر»، «مسافران»، «سگ کشی» و «وقتی همه خوابیم» فیلم های بلند سینمایی کارگردانی شده از سوی او هستند. وی از کارگردان های صاحب سبک و معتبر سینمای ایران است و برخی از نمایشنامه های او به انگلیسی و فرانسوی و آلمانی درآمده و در اروپا و آمریکای شمالی چاپ و اجرا شده اند.

***سبک سینمایی بیضاییبیضایی در همه جزییات در آثارش دقت می کند تا جایی که از نظر طراحی صحنه و دکور، انتخاب بازیگر، طراحی لباس، فیلمبرداری، نور و رنگ تا تدوین و صدا این امر دیده می شود.بی شک مهمترین ویژگی بیضایی توانایی اش در فیلمنامه نویسی است. وی در فیلمنامه، ذهن خلاق و دقت خاصی دارد چرا که فیلمنامه هایش دارای ساختار محکم و پر از ایده هستند. همچنین دقت او بر جزییات و ریزه کاری ها دیده می شود و در این میان فضا سازی و شخصیت پردازی فوق العاده و منحصر به فرد در فیلمنامه از نقاط قوت اوست.(1)خلق شخصیت در آثاربیضایی یکی از ویژگی هایی است که نمی توان به راحتی از آن گذشت. در واقع وی این توانایی را دارد که جایگاه شخصیت ها را چنان تبیین کند که هم ملموس و نزدیک به ذهن باشند و هم دور از دسترس به نظر برسند.(2)همچنین سینمای بیضایی، سینمایی مستندگونه نیست اما انباشته از عناصر مستند و قابل استناد در حوزه معماری و آرایش صحنه است. در واقع یک سازه معماری در تصویرهای بیضایی همان گونه که هست یعنی نه بزرگتر و نه کوچکتر از حد طبیعی اش نشان داده می شود. (3)

***اسطوره در سینمای بیضایییکی از زمینه های اصلی مورد علاقه بیضایی در آثار قلمی و سینمایی اش بهره گیری از اسطوره های ایران است.بیضایی با تفکر اسطوره ای در نمایشنامه ها و آثار سینمایی اش دست به روشی نو می زند و همین امر باعث می شود که مخاطبان آثارش به اندیشیدن دعوت شوند. بیضایی در امروزی کردن اسطوره و آیین های باستانی روش منحصر به فرد خود را دارد؛ آن ها را تغییر می دهد و تفسیری جدید به نمایش می گذارد.(4)بیضایی با دگرگونی در روایت های خدشه ناپذیر اسطوره ای و حتی تاریخی به اسطوره شکنی دست می زند. اسطوره های ایستا را به تحرک وا می دارد و سپس با ساخت دوباره داستان، اسطوره ای جدید می آفریند که با دغدغه ها و تنش های مدرن دست به گریبان است.(5)در واقع وی با آگاهی بر این نکته که نابودی اسطوره ها، نابودی یک ملت و روان متعادل جمعی آن است آن ها را به شیوه مدرن و امروزی بازسازی می کند. اسطوره ها و البته رویدادهای تاریخی پیش از ورود به ذهن و اندیشه بیضایی، منفعل، یک بعدی و عقیم هستند اما با گذر از این ذهن و اندیشه پویا، فعال، امروزی و زاینده می شوند و از شکل سنتیشان به در می آیند.(6)بیضایی علاوه بر به کارگیری اسطوره های گوناگونی چون سفر، مرگ، آفرینش و قهرمان به مساله جنسیت نیز توجه داشته است. در واقع زن در سینمای بیضایی حضوری چشمگیر دارد به گونه ای که گاه در فیلم هایش دوربین بر شخصیت اصلی زن متمرکز می شود. البته بارزترین مشخصه زنان در آثار بیضایی جنبه های نمادین و اساطیری است. جایگاهی که با عناصر زایندگی، مهر و عاطفه، بخشندگی و یاری کنندگی در ارتباط مستقیم است.(7)

***نقدیکی از نقدهایی که به بیضایی وارد می شود این است که وی دل باخته تاریخ و اسطوره است و بر همین اساس با واقعیت های اجتماعی روز بیگانه است. البته این نقد بیشتر به دلیل شکل ظاهری(فرم) آثار بیضایی است.با این حال برخی معتقدند که چنین نقدی درست نیست چرا که دقت نسبت به درونمایه همان جنبه های تاریخی و اسطوره ای نشانگر آن است که وی از واقعیت های زمانه دور نیست.(8)همچنین برخی معتقدند بیضایی نمایش نامه نویس با بیضایی فیلم نامه نویس فرق دارد. فرهیختگی کلام بیضایی در سینما هم وجود دارد اما به هیچ وجه شبیه متن های نمایشی او برای تئاتر نیست. متن های نمایشی بیضایی به کلام مفاخره آمیز نزدیک تر است تا دنیایی که نشانه ی آفرینشی ادبی باشد اما ادبیات نمایشی او در سینما اگر تفاخری هم داشته باشد، دست کم پیچیده نیست. بر همین اساس فهم متن های نمایشی بیضایی در سینما قابل قبول تر است، تا متن نمایشی که برای صحنه سامان می دهد.(9)یکی از دغدغه های مهم بیضایی توجه به مساله هویت ملی و کنکاش در یافتن و نمایش آن ها است چرا که آثار وی به ویژه کارهای سینمایی اش بهره گیری از زبان بصری برای پرداختن به جنبه های اسطوره ای و ملی است.در پایان باید یادآور شد فیلم های بیضایی تلفیقی از تئاتر و سینما است اما چیرگی روح تئاتر در سینمای وی خیلی قابل لمس است.

*پی نوشت ها:1- نیازی حسن، «نگاهی به سینمای بهرام بیضایی»، تارنمای سینمانگار2- مهندس، امیرعباس، «مثل قهرمانان اسطوره ای»، سرزدن به خانه پدری، نشر روشنگران و مطالعات زنان، سال1383،ص1663- فتوحی، مهدی، «سینمای بیضایی و معماری فراموش شده ی ایرانی»، تارنمای انسان شناسی و فرهنگ4- شامیان ساروکلایی، علی اکبر، افشار مریم، «نقش اسطوره و جنسیت در سینمای بهرام بیضایی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال نهم، زمستان1392، شماره33، ص1185- باقری، الهام، «از اسطوره تا تاریخ، از تاریخ تا اسطوره در آثار بهرام بیضایی»، نشر رازگو، سال1391، ص276- منبع پیشین، ص1837- شامیان ساروکلایی، علی اکبر، افشار مریم، «نقش اسطوره و جنسیت در سینمای بهرام بیضایی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال نهم، زمستان1392، شماره33، ص1198- طالبی نژاد، احمد، ، «بیضایی و نگرش اجتماعی»، سرزدن به خانه پدری، نشر روشنگران و مطالعات زنان، سال1383،ص709- شاعری مجتبی، «اصیل ترین سکانس سینمای ایران»، تارنمای تبیان*گروه پژوهش و تحلیل خبریپژوهشم**458**2054