تمام آنچه که باید در مورد قره باغ بدانید

 

تاریخچه

در دوره صفویه قره باغ به مرکزیت گنجه یکی از بیگلربیگی های ایران بود. مقام بیگلربیگی که در قرن دهم به طور موروثی به سران ایلات چادرنشین قزلباش می رسید، در قره باغ در اختیار یکی از شاخه های ایل قاجار بود. در این دوره محال خمسه ارامنه شامل دیزاق، ورنده، خاچین، چله برد وطالش و همچنین برکشاط و خان های ایل جوانشیر و اتوزیکی تابع این بیگلربیگی بودند.

در 1156 هجری قمری، ملک یکن ضابط محال خمسه ارامنه از بیگلربیگی های گنجه و تفلیس، به خاطر گرفتن چریک از ارامنه به نادرشاه افشار شکایت کرد، نادر نیز طی فرمانی مطالبه چریک از محال خمسه ارامنه را منع کرد بعدتر نیز به گفته عباس قلی آقا باکیاخانوف «حکام گنجه و قراباغ نیز به لقبزیاد اوغلی قاجار از پل خدا آفرین تا قریه شولاور گرجستان بالاتر از پل سنق حکمرانی می نموده اند. چون در شورای کبرای مغان به سلطنت نادر شاه رضا نداده و در طلب استقرار دولت صفویه بودند، نادرشاه نیز بعد از تمکن بر سریر سلطنت ایران به مقام کسر حشمت و اقتدار ایشان برآمده بسیاری از اهالی قراباغ را به خراسان کوچانده ملکان برگشاط و خمسه را از تحت اختیار ایشان به در کرده و به سردار آذربایجان سپرد» در 1161 هجری شمسی، پناه خان جوانشیر مشهور به پناه علی بیگ ساروجلوی جوانشیر از عادل شاه افشار لقب خانی گرفت و به حکومت قره باغ منصوب شد. وی در زمان شاه عباس دوم از ترکستان به قره باغ آمده بود و در زمان نادرشاه جارچی باشی بود اما بعدتر مورد خشم نادر قرار گرفته بود و از ترس وی به کوهستان های قره باغ گریخته بود. رسیدن به این مقام بدون همکاری ارامنه ممکن نمی شد، پناه خان در این راه با ملک شاه نظربیگ حاکم ورنده متحد شد و وی را به حکومت خاچین گمارد و به همراه وی حکام دنزاق، چله برد و طالش را کنار زد. همچنین پناه خان به درخواست ملک شاه نظربیگ قلعه پناه آباد را ساخت که بعدها به شوشی شهرت یافت.

صومعه دادیوانک که مقبره خاندان ملیک های خاچین در آن واقع است.

پس از بی نتجیه ماندن درگیری پناه خان با فتحعلی خان افشار، فتحعلی خان که پیشنهاد صلح داده بود با نیرنگ ابراهیم خلیل خان فرزند پناه خان را به اسارت به ارومیه برد. پناه خان نیز برای نجات پسرش با لشکر کریم خان زند که برای سرکوب فتحعلی خان آمده بود همراه شد. پس از آن کریم خان پناه خان را با خود به شیراز برد و ابراهیم خلیل خان را به حکومت قره باغ منصوب کرد. تا پیش از برآمدن آقامحمدخان، ابراهیم خلیل خان نه تنها بر قره باغ که بر ایروان، نخجوان و گنجه نیز حکم راند.

 
ویرانه های مسجد جامع گوهریه در شوشی ساخته گوهرآغا دختر ابراهیم خلیل خان، دو کتیبه فارسی در این مسجد موجود است که در آن موقوفه های این مسجد و چگونگی استفاده از آنها بیان شده است.

 آقامحمدخان قاجار پس از نشستن بر تخت، از ابراهیم خلیل خان خواست تا از دولت مرکزی اطاعت کند، وی نیز در 1207 پسرعمویش عبدالصمدبیگ را به رسم گروگان به تهران فرستاد و ابراز اطاعت کرد. اما در جریان یکی از درگیری های آقامحمدخان و زندیان عبدالصمدبیگ فراری ناموفق انجام داد و به همین دلیل نیز به دست شاه قاجار کشته شد. این مسئله و اینکه ابراهیم خلیل خان آقامحمدخان را همانند بسیاری از دیگر رقبایش می دید به تیرگی روابط این دو انجامید. در 1209 آقامحمدخان به قصد تسخیر قره باغ از ارس گذشت، در محاصره قلعه شوشی جوادخان قاجار و ملیک مجنون چله بردی و نیروهای ارمنی وی را همراهی می کردند. به علت نداشتن توپ های قلعه کوب، خان قاجار نتوانست قلعه را فتح کند و به پیشنهاد ملیک مجنون به تفلیس لشکرکشی کرد. با فتح تفلیس و متواری شدن اراکلی خان، دیگر خان های قفقاز اظهار اطاعت کردند، آقامحمدخان که در پی تسلیم ابراهیم خلیل خان بود در نهم ذیحجه 1211 عازم شوشی شد، ابراهیم خلیل خان نیز از ترس به داغستان گریخت، در همان زمان آقامحمدخان در کنار قلعه شوشی به قتل رسید. با شنیدن این خبر ابراهیم خلیل خان به شوشی بازگشت و قدرتی بیش از پیش یافت.

ابراهیم خلیل خان جنازه آقامحمدخان را با احترام در شوشی دفن کرد و منتظر دستور از تهران ماند. با برتخت نشستن فتحعلی شاه خان سیاستی دوگانه را در پیش گرفت. از سویی اطاعت خود از دربار تهران را نشان می داد به گونه ای که پسرش ابولفتح خان را به نزد شاه ایران فرستاد و دخترش آغابگم معروف به آغاباجی را نیز به عقد او در آورد دوباره به خانی قراباغ رسید، از سوی دیگر استقلال خویش و توفق بر قدرت های همجوار را با رابطه حسنه با روسیه حفظ می کرد. با ورود ژنرال پاول سیسیانوف به قفقاز، ابراهیم خلیل خان رسماً به اطاعت روس ها درآمد و قره باغ را به روس ها واگذار کرد. در 1218 سیسیانوف پس از سه روز محاصره گنجه را گشود، در این درگیری جوادخان زیاد اوغلی قاجار، آخرین خان گنجه و ملیک مجنون چله بردی کشته شدند. ملیک مجنون پیشتر بر اثر فشارهای ابراهیم خلیل خان، به همراه هزار خانواده ارمنی به گنجه پناه برده بود و جوادخان ایشان را در محله شامشاری اسکان داده بود و ملیک را مسئول ارامنه کرده بود. عباس میرزا ولیعهد ایران پس از آگاهی از پیمان روس ها و ابراهیم خلیل خان برای سرکوب وی از آذربایجان به قره باغ لشکر کشید و توانست در دو نبرد نیروهای خان را که روس ها نیز همراهی اش می کردند شکست دهد. در 1220 خان سیسیانوف را به قلعه شوشی راه داد و فرمانده روس اختیار قلعه را به دست گرفت. خان که از این شرایط ناراضی بود به عباس میرزا نامه نوشت و شفاعت خود را نزد شاه خواستار شد. اما در 1222 روس ها که توسط نوه خان، جعفرقلی خان از ارتباط وی با ایران آگاه شده بودند شبانه او و 31 تن از بستگان اش از جمله دختر و همسرش را به قتل رساندند.

نامه فتحعلی شاه قاجار به مهدیقلی خان جوانشیر، در این نامه شاه ایران خان را به مقام بیگلربیگی منصوب کرده و از او خواسته که قره باغ را از وجود روس ها پاک کند.

پس از قتل ابراهیم خلیل خان، روس ها نه تنها قره باغ را به جعفرقلی خان نسپردند بلکه قصد تبعید وی به سیبری را داشتند، خان نیز که از دست روس ها گریخته بود به همراه ایل جبرائیل لو به ایران آمد و عباس میرزا وی را حاکم قراجه داغ کرد. پس از دوره دوم جنگ های ایران و روسیه در ربیع الاول 1242مهدی قلی خان یکی از فرزندان ابراهیم خلیل خان به دستور حکومت ایران، ایلات قره باغ را به سوی قراجه داغ کوچ داد.[26]

ایالت قره باغ 
کلیسای جامع شوشی ساخته شده به سال 1887

پس از انعقاد قرارداد گلستان و ترکمانچای روسها اقدام به کوچاندن ارامنه ایران به منطقه تحت تسلط خود شدند و ایالات مسلمان نشین ایروان و قره باغ را برای اسکان ارامنه تازه وارد درنظر گرفتند. پس از جنگهای عثمانی و روسیه ارامنه مناطق شرقی امپراطوری عثمانی که همراه روسها علیه عثمانیهاوارد جنگ شده و پیروزیهایی بدست آورده بودند پس از عقب نشینی روسها مجبور مهاجرت به داخل مرزهای روسیه شده و ترکیب جمعیتی خان نشین ایروان و قره باغ را به نفع ارامنه تغییر دادند.

تغییرات جمعیتی

توام با دشمنی شکل گرفته بین روس ها و قاجاریان، سیاست های دولت تزاری روسیه در راستای حمایت از جمعیت مسیحیان خارج از قلمرو روسیه قرار گرفته بود که موجب جلب توجه هرچه بیشتر ارامنه به سوی روسیه شد. حتی قبل از جنگ های ایران و روس در سال 1793 ارامنه با ارسال نامه و گسیل هیئت از روسیه تقاضای کمک کردند و در زمان کاترین کبیر فرمانی باری اعطای تسهیلات برای مهاجرت ارامنه به قفقاز صادر شد. در عوض محبت روس ها نسبت به ارامنه سراسقف ارمنی ار. گیوتینسکی در 22 می 1796 از ارامنۀ دربند خواست که دلاوری خود را نزد روس ها اثبات و خود را از تسلط مسلمانان آزاد سازند. ریمسکی کویساکوف، ژنرال ارتش روسیه ضمن تقدیر از تلاش های سر اسقف اظهار امیدواری می کند که ارامنه تدارکات ارتش روسیه را به رود کر بیاورند. نقشی که ارامنه در پیشروی روس ها به گنجه داشتند نیز بسیار مهم بوده است.

در این زمینه سویتوخوفسکی به نامه ای اشاره می کند که در آن ورتسف-داشکف به نیکلای دوم امپراطور روسیه در مورد خدمات ارامنه می نویسد:

خط مشی روسیه از زمان پطر کبیر مبتنی بر حسن نیت ب

ویدیو مرتبط :
قره باغ...