وضعیت اجتماعی زنان در ایران

اطلاعات/ مؤسسه رحمان در راستای شناخت علمی و رصد آسیب‌ها و مسائل اجتماعی ایران اقدام به انتشار دومین گزارش خود دراین زمینه تحت عنوان« گزارش وضعیت اجتماعی زنان در ایران»(مجموعه مقالات)کردکه از سوی نشر نی منتشر شد.
دکتر مصطفی معین ،رئیس هیأت امنای مؤسسه رحمان درپیشگفتار این کتاب  می‌نویسد :مؤسسه رحمان که از سال ۱۳۸۶ تاکنون، مهم‌ترین وظیفه‌ خود را تلاش برای شناخت علمی و رصد آسیب‌ها و مسائل اجتماعی ایران و آینده‌نگری درباره‌ آن‌ها می‌داند، مدام در پی آن است که ابتدا تصویری بقاعده و بی‌کم و کاست از وضعیت جامعه‌ ایرانی به دست آورد. تحقیقات و نشست‌های گوناگون با صاحبنظران برجسته‌ کشور در این مدت، مؤسسه را به این نتیجه رسانید که جامعه به دلیل شتاب تحولات و وجود شکاف‌های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، با تراکم و تعدد مسایل و آسیب‌های اجتماعی مواجه است.انتشار نخستین گزارش وضعیت اجتماعی ایران که به همت آقای دکتر سعید مدنی و همکاری پژوهشگران و صاحبنظران بنام کشور در سال ۱۳۹۰ به انجام رسید، تصویری روشن از مسائل کنونی جامعه را در این زمینه نشان داد. مؤسسه رحمان در پی این اثر، بر آن شد که بر وضعیت جامعه در سطوح خاص و آسیب‌پذیرتر بیشتر تأکید کند. از این رو، اهتمام به شناخت وضعیت زنان و کودکان در اولویت قرار گرفت تا با نگاهی علمی و آینده‌نگری در سطح ملّی، مسائل، چنان که هستند، توصیف و تبیین شوند. آنچه پیش روست، دومین گزارش ملّی مؤسسه است که به وضعیت زنان در دهه‌ ۱۳۸۰ پرداخته است.
زنان در جامعه‌ ما به رغم توانایی‌های فراوان، در معرض آسیب‌پذیری‌های بیشتری قرار دارند. بار بسیاری از نارسایی‌ها و تنگناهای جامعه‌ ما در زمینه‌های گوناگون، بیش و پیش از هر بخشی، بر دوش زنان قرار می‌گیرد و آنان در قبال فقر، نابرابری و فساد آسیب‌پذیرتر از مردان‌اند. تبعیض و ستم مضاعف بر زنان در فرهنگ مردسالار بدیهی به نظر می‌رسد، اما باید به این واقعیت نیز توجه کرد که زن در جامعه‌ امروز ایران، از تحرک و مشارکت اجتماعی، فرهنگی، هنری، علمی، سیاسی و حتی اقتصادی بالایی بهره‌مند شده است. زنان ایرانی خوشبختانه توانسته‌اند گوی سبقت را در بسیاری میدان‌ها از مردان بربایند و در پرتو فهم درستی که از آیین و انقلاب و جایگاه و حقوق خود در عرصه‌های ملّی و جهانی یافته‌اند، فرصت‌های جدیدی برای توسعه‌ همه‌جانبه‌ کشور فراهم آورده‌اند.
پارادوکس وضعیت زن در جامعه‌ ما که یک سویه‌ آن، فرصت‌های جدید و سویه‌ دیگر آن تهدیدهای نوپدید است، ضرورت تدوین گزارش وضعیت اجتماعی زنان در ایران را به ویژه در مقطع اخیر (دهه‌ی ۱۳۸۰) بیشتر نمود. این مهم با همت خانم دکتر فاطمه جواهری و همکاران استادان و صاحبنظران برجسته‌ علوم اجتماعی کشور در زمستان سال ۱۳۹۳ به انجام رسید.
*درمقدمه این گزارش به قلم خانم دکتر فاطمه جواهری ،دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی ومدیر طرح آمده است: طی سال‌های گذشته، مجموعه‌ای از تحولات داخلی و فراملی، موقعیت زنان ایرانی را دگرگون کرده است. وقوع انقلاب اسلامی و رشد ارزش‌های عدالت‌خواهانه، گسترش آزادی‌های مدنی، فرایند نوسازی و توسعه‌ جامعه، دگرگونی ارزش‌های سنتی، افزایش تحصیلات دانشگاهی، بهره‌مندی از رسانه‌های جمعی و دسترسی به اطلاعاتی که در سطح جهانی گردش دارد در مجموع، میزان سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زنان را ارتقاء داده است. این وضعیت به تدریج جایگاه زنان را در سلسله مراتب جامعه و نقش آن‌ها را در اداره‌ امور کشور متحول ساخته است.
در این فرایند، عرصه‌های تازه‌ای برای افزایش توانمندی‌ها و بروز شایستگی‌های زنان فراهم آمده است، اما هنوز هم زنان بیش از مردان از تبعیض، تحقیرشدگی، خشونت، تجاوز جنسی، فقر، کم‌سوادی و احساس ناامنی در رنج‌اند؛ در حالی که الگوی «توسعه جامعه» بر پایه‌ هر نظام عقیدتی و هر پارادایم علمی که شکل گرفته باشد، عدالت فراگیر، رعایت حقوق انسان‌ها و رفع محرومیت از افراد آسیب‌پذیر از جمله اهداف یا نتایج مورد انتظار آن است.
از این رو، ضروری است نیازها، مشکلات و ظرفیت‌های زنان به طور پیوسته و از ابعاد گوناگون شناسایی شوند تا قوت و ضعف سیاست‌ها، برنامه‌ها و عملکردهای مربوط به آنان مشخص شود. بینشی که از این طریق به دست می‌آید، نه تنها چارچوبی برای شناخت وضعیت این قشر عمده‌ جامعه فراهم می‌آورد، بلکه می‌تواند برای چاره‌جویی از مشکلات موجود، رفع تبعیض و احیای حقوق انسان‌ها به کار آید. از آنجا که جهل، فقر و تبعیض، زمینه‌ساز انواع آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی است، بی‌توجهی به رفع آن‌ها هزینه‌ مدیریت جامعه را سنگین‌تر می‌سازد.
رفع محرومیت از زنان به تحقق یک حکمرانی نیک کمک می‌کند. بنابراین، پایش و ارزیابی ابعاد گوناگون وضعیت زنان، هم از جهت ادراکی و هم از حیث کاربردی، نقشی روشنگرانه خواهد داشت. اطلاعات حاصل از چنین مطالعات وگزارش‌هایی اگر در مقاطع زمانی مشخص در قالب مطالعات طولی تکرار شود، می‌تواند روند تغییرات جامعه را منعکس نماید و در پیش‌بینی مسیر آتی به کار آید.
طی چند سال اخیر درباره‌ جنبه‌هایی از زیست اجتماعی زنان آثار متعددی در قالب پایان‌نامه، مقالات علمی یا طرح پژوهشی تولید شده است. اما شمار مطالعات و گزارش‌های جامعه و چندجانبه‌ دربردارنده‌ وضعیت زنان، اندک است. در زمینه‌ گزارش وضعیت عمومی و کلی زنان فعالیت‌های محدودتری صورت گرفته است. اولین اثر را در این زمینه، سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۵۲ تولید و برخی ابعاد دگرگونی اجتماعی ـ اقتصادی زنان ایرانی را در آن گزارش کرد. پس از آن، در سال ۱۳۷۶، پژوهشی با عنوان «شاخص‌های اجتماعی اقتصادی زنان در جمهوری اسلامی ایران» انجام شد و در آن وضعیت سواد، بهداشت، اشتغال، ازدواج و طلاق آنان تشریح شد. در سال ۱۳۷۹، اثر دیگری با نام «ویژگی‌های اجتماعی ـ اقتصادی زنان در ایران» عرضه شد که در آن، بدون طرح مباحث نظری و تحلیلی، فقط به گزارشی آماری ازبرخی خصوصیات زنان طی سال‌های ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۵ اکتفا شده است. درسال ۱۳۹۰ به همت معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران طرح پژوهشی با عنوان «زنان و زندگی شهری» به انجام رسید. این پژوهش به طور خاص به مطالعه‌ مسائل زنان ساکن استان تهران می‌پردازد و وضعیت زنان در کل جامعه‌ ایران را پوشش نمی‌دهد.
کلانتری و روشنفکر (۱۳۹۰) پژوهش جامعی را با عنوان «درآمدی بر مبانی نظریه‌پردازی و شاخص‌‌سازی بومی در حوزه‌ زنان و بازخوانی تصاویر ارائه شده از وضعیت زنان ایران در شاخص‌های موجود» به انجام رساندند. فصل دوم این مجموعه به تشریح اندیشه‌پردازی‌های بومی در حوزه‌ زنان پرداخته است و فصل سوم، برگزاری وضعیت زنان، بر اساس شاخص‌های موجود در گزارش‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تمرکز دارد.
مؤسسه‌ رحمان نیز به سهم خود کوشیده است با برجسته کردن اوضاع فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دهه‌ ۱۳۸۰، وضعیت زنان را در این دوره بررسی نماید. گزارشی که با این هدف تهیه شده است، به ترتیب زیر، تلفیقی از اهداف توصیفی، تحلیلی و کاربردی را پوشش می‌دهد:
* شناسایی و تشریح با ابعاد گوناگون وضعیت زنان ایرانی طی دهه‌ ۱۳۸۰،
* مقایسه‌ی وضعیت زنان در سطح مناطق گوناگون کشور و همچنین وضعیت زنان ایرانی با زنان برخی کشورهای دیگر (در حد اطلاعات موجود)،
* تحلیل و تبیین زمینه‌ها و علل مرتبط با محدودیت‌ها و مشکلات زنان،
* طرح پیشنهادهایی کاربردی برای ارتقای شاخص‌های توسعه‌ انسانی زنان و تحقق عدالت جنسیتی.
با لحاظ کردن اهداف و قلمروی یاد شده به نظر می‌رسد این پژوهش نسبت به آثار پیش از خود، از چند مزیت زیر بهره‌مند باشد:
با توجه به این که درباره‌ تشریح وضعیت زنان در بازه‌ زمانی ۱۳۸۰ ـ۱۳۹۰ هنوز اثری منتشر نشده است، این گزارش در نوع خود سنگ‌بنایی مهم برای آثار بعدی محسوب می‌شود؛
این پژوهش نسبت به آثار مشابه از تنوع موضوعی بیشتری بهره‌مند است و مسائل زنان را از بیست و چهار دیدگاه متفاوت تشریح می‌کند؛
محورهای مورد نظر، به سیاق آثار پیشین، فقط در قالب آماری توصیف نشده‌اند، بلکه هر مبحث با تکیه بر مبانی مفهومی و نظری مرتبط و با اتخاذ یک رویکرد تحلیلی مطالعه شده است.
گزارش‌ وضعیت
همه‌ مقالات این اثر بر اساس مطالعه‌ اسنادی و مرور نظام‌مند یافته‌های پژوهشی تدوین شده است. همه‌ محققان، مطالعه‌ خود را بر رویکردی جنسیتی بنا کرده‌اند؛ به این معنا که وضعیت زنان بر اساس مقایسه‌ وضعیت آن‌ها با وضعیت مردان گزارش شده است. زیرا ممکن است در اثر تحولات ساختاری جامعه، همانند مردان، میزان بهره‌مندی زنان از منابع ارزشمند افزایش یافته باشد، اما میزان شکاف میان مردان و زنان همچنان ثابت مانده باشد. بنابراین، پرسش‌های اصلی عبارت است از:زنان ایرانی در دهه‌ ۱۳۸۰، از نظر فردی و اجتماعی در چه وضعیتی بوده‌اند؟
آیا دارایی‌های فردی و جمعی زنان ایرانی به شیوه‌ای نهادی بیشتر شده است؟
آیا شکاف میان مردان و زنان در بهره‌مندی از منابع و فرصت‌های ارزشمند کاهش یافته است؟
با تکیه بر نگرشی نهادگرایانه، چه اقداماتی می‌توان انجام داد تا زنان ایرانی توانمندتر شوند و آثار تبعیض جنسیتی کاهش یابد؟
بهره‌گیری از اصلاحاتی مانند «دستیابی به منابع و فرصت‌های ارزشمند»، «توسعه‌ انسانی»، «تبعیض جنسیتی» و «توانمندسازی زنان» همچون یک چتر مفهومی مشترک در نظر گرفته شد تا به مثابه‌ یک رشته‌ مشترک، مقالات پژوهشی متفاوت را به یکدیگر پیوند دهد و بین آن‌ها نوعی همسویی مفهومی و نظری ایجاد کند.
سازماندهی مباحث
در این گزارش، جنبه‌های متفاوت مسائل زنان در سه سطح خرد، متوسط و کلان به‌ترتیب زیر دسته‌بندی شده‌اند:
سطح خرد: این بخش شامل سه مبحث است. در مبحث اول، سیمای جمعیتی زنان، شامل باروری، مرگ و میر و امید به زندگی در ایران (دکتر شهلا کاظمی‌پور)، ویژگی‌های جمعیتی زنان سالمند طی دهه‌ نود شمسی (دکتر زینب کاوه‌فیروز) و جنبه‌های مهاجرت داخلی زنان در ایران (دکتر محمد میرزایی و علی قاسمی اردهائی) توصیف شده اند. در مبحث دوم، وضعیت تحصیلات پایه و دانشگاهی زنان، زنان و آموزش در ایران (روند پژوهشی سال‌های ۱۳۸۰ ـ ۱۳۹۰) (دکتر مسعود فراستخواه رضا منیعی، محمد آتشک) بررسی شده و در مبحث سوم، سلامت جسمی، بیماری و بهداشت باروری زنان در سال‌های ۱۳۸۰ ـ ۱۳۹۰ در ایران (دکتر شیرین احمدنیا) و بررسی سلامت روان زنان در ایران (دکتر احمد نوربالا و فاطمه نوربالا) تحلیل شده است.
سطح متوسط: در این بخش، تحلیل اجتماعی وضعیت و تغییرات ازدواج و طلاق در ایران دهه‌ هشتاد (با تأکید بر وضعیت زنان) (دکتر امید علی احمدی(و نگرش زنان به هنجارهای خانوادگی و آگاهی‌های جنسیتی، تحلیلی از یافته‌های پیمایش‌های ملی در دهه‌ ۱۳۸۰ (دکتر محسن گودرزی) تشریح شده است.
سطح کلان: در این بخش، جایگاه زنان در نظام‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه تحلیل و توصیف شده است.
وضعیت زنان از منظر اقتصادی بر اساس چهار مبحث فقر معیشتی و اشتغال زنان در ایران: ۱۳۸۰ ـ ۱۳۹۰ (دکتر حسین راغفر و میترا باباپور)، ارزش اقتصادی کار خانگی زنان (دکتر حسن طایی و نرگس مرادی)، نسل جدیدی از زنان سرپرست خانوار (دکتر ژاله شادی‌طلب و پریسا نخعی) و جایگاه زنان در مشاغل مدیریتی ایران دهه‌ ۱۳۸۰ شمسی (دکتر زهرا نژادبهرام) تحلیل شده است.
در حوزه‌ سیاست، دو مبحث مرتبط با یکدیگر تحت عنوان تحولات مشارکت سیاسی زنان در دهه‌ ۱۳۸۰ خورشیدی (دکتر الهه کولایی) و مشارکت زنان در مناصب سیاسی (دکتر احمد گل محمدی) مطالعه شده است.
قلمرو فرهنگ، در بردارنده‌مباحث متنوعی مانند گذران اوقات فراغت و مصرف فرهنگی زنان (دکتر محمد فاضلی و نفیسه رضایی)، زنان ناشر در دهه‌ ۱۳۸۰ شمسی (مجید صیادی)، درآمدی بر وضعیت زنان در مطبوعات و مطبوعات زنان در ایران (با تأکید بر دهه‌ ۱۳۸۰ ـ ۱۳۹۰) (دکتر هادی خانیکی)، حضور زنان ایرانی در عرصه‌‌های گوناگون هنری (دکتر اعظم راودراد) و زنان برگزیده‌سال‌های ۱۳۸۰ ـ ۱۳۹۰ (دکتر زهرا شجاعی ـ عارفه توانافر، سعیده چمنی و مریم فاضلی) است.
در عرصه‌ اجتماعی ابتدا موضوع مشارکت اجتماعی زنان در ایران (تحلیل جنسیتی در سطح ملی و جهانی) (دکتر مرضیه موسوی خامنه و دکتر افسانه کمالی) و در مرحله‌ دوم وضعیت حقوقی زنان ایرانی در دهه‌ ۱۳۸۰ (اشرف گرامی‌زادگان) تحلیل شده است. سپس آسیب‌های اجتماعی معطوف به شرایط زیست زنان شامل جرائم و بزهکاری زنان (دکتر سید حسین سراج‌زاده و احمد جعفری) و ترس زنان در ایران از جرم و بزه‌دیدگی زنان (دکتر شهلا معظمی و نسیم جانفدا) بررسی شده است.
در خاتمه، یک بار نیز از منظری کل‌گرایانه، وضعیت زنان ایرانی در دهه‌ ۱۳۸۰،‌مقایسه‌ شاخص‌های جنسیتی ایران با کشورهای جهان و منطقه (دکتر سوسن باستانی و دکتر منصوره اعظم آزاده) تشریح شده است.
جای بسی امید است که در جامعه‌ ایران نهادهای مدنی دانش‌محور به سطحی از رشد یافتگی نائل شده‌اند که مسائل زنان را بخشی از مسائل کشور تلقی می‌کنند و با یک ترکیب متعادل جنسی از پژوهشگران برجسته به تبع در این زمینه می‌پردازند. انتظار می‌رود اطلاعات سامان یافته در این مجموعه برای اهل علم و کارگزاران و مدیران جامعه راهگشا باشد.


منبع: اطلاعات