مادی های اصفهان، شریانهای زندگی

به گزارش ایرنا، مادی در لفظ فارسی قدیم به معنای ممر و مجرای آبی بوده که از رودخانه کوچکتر و از نهر بزرگتراست .
این مادی ها از رودخانه زاینده رود منشعب و بصورت شبکه ای منظم وشاخه ای در سطح شهر اصفهان گسترده شده تا علاوه بر کاربریهای کشاورزی و آبیاری به آبادانی و زییایی محیط زیست کمک کند.
سرزندگی این نهرها همواره بسته به احیای جان زاینده رود داشته زیرا با جریان رودخانه زیبا، آب حیات بشکلی منظم وبسان رگ های حیات در همه نقاط شهر تقسیم و توزیع شود .
مادی ها بصورت کانال های وسیع در بالادست از رودخانه جدا شده و با شیب یک در هزار پس از طی چند کیلومتر به زمین های آبخور رسیده و در این قسمت با جوی های کوچک در سطح زمین جاری شده و در نهایت در طول مسیر خود روستاهای متعددی را تغذیه و آبیاری می کرده و در پایین دست هرزآب آنها به چشمه ها و یا مادی های دیگری سرازیرمی شده است.
برخی از پژوهشگران میراث فرهنگی، سابقه و قدمت و جه تسمیه مادی های اصفهان را برگرفته از واژه عربی 'ماء الوادی' و برخی دیگر پیدایش این واژه را به اردشیر بابکان و سلسله ماد مرتبط می دانند.
بر همین اساس و بر طبق متون تاریخی و یافته هایی که از تمدن های مختلف در جلگه اصفهان به دست آمده سابقه و قدمت احداث مادی ها به قبل از صفویان و به قرن های پیش از اسلام باز می گردد.
وجود تمدن های مختلفی چون ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی در محدوده شهر اصفهان سابقه و قدمت مادی ها را تایید می کند زیرا شکل گیری این تمدن ها با آب و حاصلخیزی زمین ارتباط داشته و حیات اهالی شهر را تضمین می کرده است.
***طومار شیخ بهایی، شناسنامه مادی های اصفهان
برخی از پژوهشگران میراث فرهنگی اعلام کرده اند که طومار شیخ بهایی، شناسنامه مادی های اصفهان محسوب می شود و این طومار تنها اثر و مدرکی است که از وضعیت مادی ها و نحوه تقسیم آب زاینده رود حکایت می کند.
اسامی نهرهایی در این طومار دیده می شود که برخی از آنها همانند نهر آحاد، صالح آباد، باغ وحش، قرق حسن آباد، بابکی، قرق آقا سیدجعفر ناژوان (ماربین)، سلیمی، مادی آباد، شاه کبیر، کبوترآباد، کراج و شهرستان برای مشروب ساختن قریه ها و روستاهای اطراف شهر مورد استفاده بوده است.
از جمله مادی های درون شهری در آن زمان می توان به نهر یا مادی نیاصرم، فرشادی، شاه، آیتقوش (قومش)، ماربین سرا ، فدین و مادی جوی شاه اشاره کرد که آب آن برای عمارات و باغهای سلطنتی صرف می شد و نصف مادی فرشادی آب داشت.
مادی نیاصرم که از آن به عنوان بزرگ ترین مادی های اصفهان یاد شده از کنار پل مارنان سرچشمه گرفته و از کنار محله لنبان می گذرد.
در مادی مذکور به هنگام پر آبی در حدود 200 سنگ آب جریان می یافت و مادی فرشادی نیز که بالاتر از مادی نیاصرم از رودخانه منشعب می شد، پس از مشروب ساختن محله های چهارسو و شمس آباد به طرف محله خواجو حرکت می کرد.
مادی دیگر فدین نام داشت که آب آن را سلاطین صفویه وقف سلامتی خود کرده بودند، این مادی که بالاتر از سه مادی دیگر قرار گرفته بود پس از عبور از میدان دروازه دولت کنونی به شعبات کوچک تری تقسیم می شد و یک شعبه آن به درون باغ چهلستون هدایت می شد و دیگر انشعابات آن بین محلات اطراف دولت خانه عصر صفوی تقسیم می شد .
بطور کلی در زمان صفویه از سرچشمه زاینده رود تا باتلاق گاوخونی 154 مادی و نهر از رودخانه زاینده رود منشعب می شد که تعدادی از آنها هنوز هم در محلات شهر پابرجاست.
***تعامل مادی ها با بناها
مادی ها با بناها ها ، سازه ها و شیب اراضی همجوار از نظربصری و معماری و کاربری متناسب بوده و درپاره ای از بناهای عمومی به جز حمام ها، مادی ها به درون بنا برده می شد و جریان آب در حیاط درونی بنا جاری می شد.
جریان مادی ها در چشم انداز کاخ های صفوی نیز نقشی موثر و برجسته داشتند . درمحله ی جلفا، بسیاری از خانه ها علاوه بر اشراف بر مادی ها، ایوان هایی نیز بر فراز این نهر ها دارند و در معماری این منطقه و شکل دهی مسیر ها ومعبرها نقشی تعیین کننده دارند .
در برخی محلات هرچند خانه ها گشایشی بر مادی ها ندارند ولی جریان آب ازطریق مادی در تمام گذرها جاری است و ازاین طریق شهری با فرم های معماری ارگانیک طبیعی پدید آمده است.
***جمع آوری آبهای سطحی کارکرد مادی ها
مادیهای نه تنها در توزیع بلکه در جمع آوری روان آبها و سیلابها و بهره گیری از نزولات نیز کارکردی موثر داشتند .
مادی ها به همراه جوی های منشعب از آنها مانند شبکه ای در سطح شهرگسترده شده و آب باران و برف را در مسیر مناسب هدایت می کردند و درنتیجه آب گرفتگی در معابر و گذرگاههای محلات بوجود نمی آمد.
***مادی ها و لطافت و تازگی هوا
مادی ها همچون شریانی منظم و گسترده جریان آب را در سطح شهر مدیریت می کرد و موجب شکل گیری فضاهای سبز زیبایی و رشد درختانی انبوه شده که این عرصه هم اکنون نیز به منزله باغ های کوچکی در جای جای شهر اصفهان مشاهده می شود .
این مسیرهای پردرخت به همراه باغ های حاشیه خود شهر را تبدیل به بیشه ای انبوه کرده است که در حال حاضر نیز در قسمت غربی اصفهان آثاری از آن بیشه ها قابل ملاحظه است.
جریان دلنشین آب درمادی و تراکم درختان تأثیر چشمگیری در لطافت هوای شهر و وزش نسیم های ملایم و روح افزا داشته و دارد.
***مادی ها و سیرآبی سفره های زیرزمینی
مادی ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمین ها و دشت های حاشیه ی رودخانه همواره موجب تقویت سفره های آب و افزایش سطح آب های زیرزمینی می شدند.
در طول مسیر مادی و نیز پس از تقسیم آن به جوی های متعدد، آب در زمین فرو رفته و سفره آب زیرزمینی را تقویت می کند و با تقویت و بالا آمدن سطح آب زیرزمینی چاههای آب شهر که محل تامین آب خانه ها و اهالی شهر بود، پرآب می شد.
***وضعیت کنونی مادی ها
در طومار شیخ بهایی تعداد مادی ها یا نهرهایی که از زاینده رود جدا می شده است 78 شاخه ذکر شده که تعدادی از سمت چپ و تعدادی از سمت راست زاینده رود منشعب می شده است.
این تقسیم بندی بر اساس 33 سهم اصلی انجام می شده و هر سهم به نوبه خود تقسیمات فرعی دیگری هم داشته است.
از این تعداد مادی ها، اکنون 10 مادی در بافت کنونی شهر اصفهان همچنان جاری است که جهت حرکت آنها از جنوب غربی به شمال شرقی است.
این تقسیم بندی با تحولات جدید اقتصادی و اجتماعی دهه های گذشته دستخوش تغییرات زیادی شده است.
در واقع با تغییر زیربنای اقتصادی شهر از کشاورزی به یک شهر خدماتی صنعتی، مادی ها یکی از اصلی ترین کارکردهای خود را از دست داده اند.
به عبارت دیگر با گسترش شهر، شهرنشینی، ازدیاد جمعیت، افزایش جمعیت مهاجر و ساخت و سازهای بی رویه در کنار نابودی بخش زیادی از اراضی مزروعی داخل شهر که در گذشته از مادی ها مشروب می شدند، بخشی از مادی ها و شعبات فرعی آنها نی از بین رفته است .
تخریب سردهنه مادی ها، مسدود شدن انتها و یا قسمتی از مسیر نهر، تأثیر فاضلاب ها ، ساخت و سازهای بی رویه ، تبدیل مسیر نهر به جاده و دیواره سازی غیر اصولی از جمله عوامل نابودی مادی های اصفهان در چند ساله اخیر است . برخی از مسیر این مادی ها یا نهر به پارک و فضای سبز تبدیل شده
***نتیجه و راهکار
مادی ها به عنوان بخشی از هویت شهر اصفهان، هنوز از لحاظ کالبد و عملکردی قابل توجه و اهمیت هستند.
بنابراین، باید تلاش کرد تا به رغم تغییرات ایجاد شده شبکه مادی ها، حفظ و احیا گردد .
بیرون کشیدن شبکه مادی ها به عنوان یک لایه تاریخی و بخشی از هویت شهر اصفهان و تجهیز آن به عنوان محورهای اکولوژیکی و گذر شهری و توسعه فضاهای پیرامون آنها به فضاهایی چندمنظوره، عمومی و برآورنده نیازهای مردم شهر یکی از راهکارهای اجرایی برای حفظ و احیای این بناهای تاریخی می تواند باشد.
زنده سازی بافت تاریخی مادی ها، ارتقاء صنعت گردشگری از طریق طراحی تورهای گردشگری پیاده شهری حاشیه مادی ها، ایجاد گذرهای مختلف مثل گذر موسیقی، نقاشی و سلامت در حاشیه مادی ها و اختصاص فعالیت های آرام و کم سر و صدا در محور مادی ها می تواند به زنده و فعال کردن این شریانهای زیبای روح بخش در اصفهان کمک کند.
گزارش از : آرزو فلاح کردی
گ/6994

انتهای پیام /*

ویدیو مرتبط :
زندگی مادی