از زیارت تا نقاره‌زنی/ آیین‌های هفتگانه نوروزی مشهدی‌های قدیم

یک خراسان‌پژوه از وجود حداقل هفت آیین ویژه نوروزی در بین اهالی قدیم مشهد خبر داد.

رضا سلیمان نوری در گفت و گو با خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) - منطقه خراسان بابیان این مطلب اظهار کرد: هر سال با فرارسیدن نوروز موجی از رسوم و آیین‌های در آستانه فراموشی زنده می‌شود. رسم و رسوماتی که هر چند تنها یک بار در سال اجرایی می‌شوند اما از آنچنان اهمیتی برای ایرانیان برخوردار هستند که همیشه از چندی قبل از رسیدن زمان اجرای آن‍‌ها تلاش برای بهبود آنها را در دستور کار خود قرار می‌دهند. برخی از این رسوم ریشه در ادیان جامعه، برخی نشات گرفته از گستره جفرافیایی آن و دسته‌ای هم سرچشمه‌ای چندگانه دارند.

وی ادامه داد: اهالی قدیم مشهد نیز خرده فرهنگ نوروزی خاصی دارند. آداب و رسومی زیبایی که امروزه یا به دست فراموشی سپرده شده یا کمتر دیده شده و تنها در نزد برخی خانواده‌های قدیمی این شهر به طور کامل به اجرا گذاشته می‌شود.

جایی بهتر از سفره هفت‌سین

این کارشناس ارشد ایرانشناسی سپس به تشریح آیین‌های مورد اشاره خود پرداخت و گفت: برترین و نخستین اختلاف نوروز مشهدی‌ها با آیین رسمی نوروز در همان نحوه مواجهه با لحظات تحویل سال نو رقم می‌خورد. هر چند مشهدی‌های اصیل برای سفره هفت سین همچون تمام ساکنان فلات ایران اهمیت ویژه‌ای قائل هستند اما این سفره به هنگام تحویل سال نو اختصاص به کودکان نابالغ و زنان خانواده داشته و مردان خانواده مکانی بهتر از پای این سفره برای تحویل سال می‌شناسند.آن مکان جایی جز صحن و بارگاه ملک پاسبان امام رضا (ع) نیست.

وی ادامه داد: براساس یک سنت کهن مردان خانواده‌های قدیمی مشهد ساعاتی چند به آغاز سال، خانه را ترک و در صحن و بارگاه امام هشتم (ع)تجمع می‌کنند تا سال را خدمت آن حضرت تحویل کنند. این امر حتی پسران نورس خانواده را نیز در بر می‌گیرد. به عبارت بهتر براساس این رسم کهن هنگام تحویل سال در هر ساعتی از شبانه روز که باشد در کنار سفره هفت سین مشهدی‌های اصیل کسی جز زنان،کودکان نابالغ و از کار افتادگان حاضر نیست.

غروب و طلوع نور

رضا سلیمان نوری افزود: خود تحویل سال نو در بارگاه امام هشتم(ع) نیز دارای آیین‌های خاصی است که در نوع خود بی‌نظیر است. یکی از مهمترین این آیین‌ها نواختن آهنگ تحویل سال از نقارخانه حضرتی به منظور اعلام بشارت تحویل سال است. دیگر آیین این مراسم که چند سالی است به صورت نیم بند اجرا می‌شود، خاموش و روشن کردن تمامی چراغ‌های مجموعه حرم رضوی در لحظه تحویل سال است. در سالیان نه چندان دور درست در ثانیه تحویل سال کل چراغ‌های حرم مطهر خاموش می‌شد و با تحویل سال روشن می‌گردید.این لحظه در سال‌هایی که تحویل سال در ساعات شب قرار می‌گرفت از شکوه ویژه‌ای برخوردار بود به نحوی که بعد از یک تاریکی مطلق و همزمان با آغاز سال جدید روشنی طلوع می‌کرد.

وی ادامه داد: البته این رسم در سال‌هایی که نوروز هم زمان با محرم و صفر می‌شد یا سال تحویل با وقوع مصیبتی بر اهل بیت (ع)متقارن بود،اجرا نمی‌شد. در حال حاضر نیز این رسم به صورت محدود و در داخل رواق مشرف به ضریح مقدس اجرا می‌شود.

آسیاب به نوبت

این خراسان پژوه سومین رسم خاص مشهدی‌های قدیم در جریان تحویل سال را در نحوه بازگشت ایشان از حرم مطهر رضوی به منزل دانست و گفت: مشهدی‌های اصیل پس از تحویل سال در حرم مطهر رضوی و برای بازگشت به منزل نیز آیین خاص خود دارند.آنان در این هنگام هر کدام مقداری سبزی تازه و یا نان به عنوان برکت خانه خریداری کرده و با در دست داشتن آن پا به خانه می‌گذارد.

وی افزود: البته نحوه و ترتیب ورود به خانه نیز در این هنگام خود صورت خاصی دارد. بدین گونه که ایتدا نان آور اصلی خانواده وارد منزل شده و سپس بقیه مردان وارد می شوند.به روایتی دیگر مردان جوان خانواده هنگامی با نان یا سبزی وارد خانه می‌شوند که از حضور نان‌آور اصلی خانواده در خانه مطمئن شده باشند زیرا مشهدی‌های قدیم عملی غیر از این را بدشگون می‌دانند.

عیدی امام رضا(ع)

سلیمان نوری سپس به یک آیین خاص مردمی در لحظات نخستین پس از تحویل سال در مجموعه حرم مطهر رضوی اشاره کرد و گفت: یکی دیگر از بخش‌های آیین کهن نوروری مردم مشهد گرفتن عیدی از حضرت رضا (ع) است. مشهدی‌های قدیم برای تحقق این امر از چند روز قبل از سال نو تا دقایق و لحظات قبل از تحویل سال به هنگام عبور از اطراف چهارحوض قرار گرفته در چهارگوشه سقاخانه اسماعیل طلای صحن عتیق سکه‌های پول خرد موجود در جیب خود را درون حوض‌ها می‌ریختند. این پول‌ها تا لحظه تحویل سال نو در کف حوض قرار داشت و کسی به آنها دست نمی‌زد اما به محض اعلام ورود به سال جدید همگان برای رسیدن به یکی از این سکه‌ها به تکاپو می افتادند.

وی در توضیح دلیل این حرکت نیز عنوان کرد: دلیل این جنب و جوش و تلاش برای به دست آوردن لااقل یکی از این سکه‌ها تصور خاص ایشان بود . مشهدی های قدیم این سکه‌های افتاده در حوض را عیدی امام رضا (ع) می‌دانستند.

این کارشناس ارشد ایرانشناسی ادامه داد: نکته مهم اینکه سکه‌ها از آب گرفته شده قرب ویژه‌ای در نزد مردم داشت به نحوی که تلاش می‌کردند آنها را تا آخرسال به عنوان برکت جیب همراه خود داشته باشند. ناگفته نماند که در سال‌های اخیر علاوه بر حوض های اطراف سقاخانه صحن انقلاب، حوض صحن آزادی نیز محل دریافت عیدی از امام رضا(ع) شده است.

آش رشته به جای ماهی پلو

سلیمان نوری دیگر رسم خاص مشهدی‌های قدیم در نخستین روز سال را پختن غذایی ویژه در این روز دانست و گفت: همان‌گونه که می‌دانید در اغلب مناطق ایران سبزی پلو و یا ماهی پلو نخستین وعده غذایی سال جدید شناخته می‌شود اما کدبانوهای اصیل مشهدی غذای دیگری را برای این وعده غذایی تهیه کرده و می‌کنند.

وی این غذا را آش رشته معرفی کرد و گفت: کدبانوهای مشهدی از قدیم معتقد بوده و هنوز هم هستند که جوشیدن رشته و حبوبات غذا در هنگام تحویل سال شگون داشته و باعث نزول برکت به خانه‌ای می‌شود و بر این اساس سعی می کنند که اجاق خانه آنان در هنگام تحویل سال در حالی که دیگ آش رشته برروی آن قرار دارد، روشن باشد.

اول رفتگان بعد زندگان

این خراسان پژوه دیگر رسم قابل توجه مشهدی‌ها در نخستین روز سال جدید را نحوه انجام دید و بازدیدهای نوروزی عنوان کرد و توضیح داد: مشهدی‌های قدیم عادت داشتند که پس از زیارت امام رضا(ع) در لحظات تحویل سال و سپس آوردن نان یا سبزی به عنوان نماد ورود برکت به زندگی، نخستین دیدار سالانه را به اهل قبور اختصاص دهند.

وی افزود: این امر البته مشابه‌هایی در سایر نقاط کشور دارد اما اختلاف تجدید دیدار مشهدی‌های قدیم و اهل قبور در نخستین روز سال جدید با ساکنان سایر نقاط کشور، در این است که رسمی همگانی بود و تمامی خانواده‌ها نه فقط کسانی که در سال گذشته عزیزی را از دست داده بودند به زیارت اهل قبور می‌رفتند.

سلیمان نوری ادامه داد: آنان معتقد بودند که با این عمل، دعای خیر اموات در تمامی سال همراه خود و خانواده‌شان خواهد بود. ناگفته نماند که هنوز هم بسیاری از خانواده‌های قدیمی مشهد این رسم را در نخستین روز سال به اجرا گذاشته و پس از رفتن به آرامستان‌هایی چون بهشت ثامن الائمه(ع)،خواجه ربیع، خواجه اباصلت و یا بهشت رضا راهی خانه بزرگ فامیل می‌شوند.

سیزده به سبک مشهدی

این خراسان پژوه در پایان اشاره ای هم به نحو گذران روز سیزده در بین مشهدی های قدیم کرد و گفت: خیلی از مشهدی‌ها که پس از لحظات تحویل سال جدید به دلیل ازدحام زائر امکان زیارت حرم مطهر را پیدا نکرده‌اند،این روز را بهترین زمان برای انجام یک زیارت کامل و خلوت کردن با امام خود می‌پندارند و بر این اساس باید گفت که حرم رضوی نخستین مکان گذران روز سیزده مشهدی‌های قدیم است.

وی افزود: البته این بدان معنی نیست که اهالی قدیم مشهد اهل تفریح نبوده و در این روز به کوه و بیابان و سبزه نمی‌زنند. طرقبه، شاندیز،گلستان،جاغرق و پارک جنگلی وکیل آباد عمده مکان هایی است که مشهدی‌ها از قدیم برای در کردن سیزده شان به آنها سر می زدند.البته کمی قدیمی تر پارک ملت و پیش از آن کوهسنگی و کمی قدیمی‌تر از آن باغ ملی این جایگاه را داشتند.

سلیمان نوری ادامه داد: سرانجام اینکه بر اساس مدارک موجود نخستین محل اجتماع سیزده مشهدی ها که هنوز هم تاحد زیادی هویت خود را حفظ کرده و حتی برخی مشهدی‌های قدیم که صبح سیزده را به زیارت گذرانده‌اند در عصر این روز برای در کردن سیزده بدان مراجعه می‌کنند، پارک میرزا کوچک خان کنونی و کوروش سابق واقع در انتهای خیابان دانش و نرسیده به فلکه 17 شهریور است.‌ مکانی که در سال‌های اولیه سده معاصر پشت باروی شهر قرار داشته و به دلیل کاشت میوه‌هایی چون خربزه وهندوانه و صیفی‌جاتی چون بادمجان و کدو در اطرف آن به حیطه معروف بوده است.

انتهای پیام

ویدیو مرتبط :
آیین نقاره زنی در نقار خانه حرم امام رضا(ع)