حضرت معصومه (س) از ولادت تا رحلت

مهرخانه/ 10 ربیع‌الثانی، سالروز رحلت بانویی است آسمانی است؛ گوهری است بی‌همتا؛ خواهری است نادره و نگینی است که شهر قم را به یمن حضور خود منور ساخته است. حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها افتخار شیعه و ایران و قم است. به بهانه سالروز رحلت ایشان نگاهی داریم گذرا بر زندگانی آن حضرت.

«این بانوی بزرگوار، این دختر جوانِ تربیت‌شده‌ دامان اهل‌بیت پیغمبر، با حرکت خود در جمع یاران و اصحاب و دوستان ائمه علیهم‌السلام و عبور از شهرهای مختلف و پاشیدن بذر معرفت و ولایت در طول مسیر در میان مردم و بعد رسیدن به این منطقه و فرود آمدن در قم، موجب شده است که این شهر به عنوان پایگاه اصلی معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام در آن دوره‌ ظلمانی و تاریکِ حکومت جباران بدرخشد و پایگاهی بشود که انوار علم و انوار معارف اهل‌بیت را به سراسر دنیای اسلام از شرق و غرب منتقل کند.» (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار طلاب و فضلا و اساتید حوزه علمیه قم‌: 1389.07.29)

فاطمه‌ای معصومه
برای امام موسی کاظم علیه‌السلام فرزندان زیادی ذکر شده است؛ در این بین، چهار دختر از دختران ایشان به نام فاطمه نامیده شده‌اند: فاطمه‏ کبری، فاطمه‏ وسطی، فاطمه‏ صغری و فاطمه؛ و در میان دختران آن حضرت، فاطمه کبری معروف به «فاطمه‏ معصومه» سلام‌الله‌علیها از فضیلتی خاص برخوردار است. دختری که مادرش مانند امام رضا علیه‌السلام، نجمه خاتون است.

او را معصومه می‌نامند؛ چراکه ثامن‌الحجج، علی بن موسی الرضا علیه‌السلام درباره ایشان فرموده‌اند: «من زار المعصومه بقم کمن زارنی.» کسی که حضرت معصومه را در قم زیارت کند، مانند کسی است که مرا زیارت کرده است؛ و این لقب دلالتی است بر مقام عصمت ایشان؛ هرچند در مراتبی پایین‌تر از عصمت معصومین علیهم‌السلام.

صاحب فضایل عالیه
محدث قمی درباره این بانوی فضل و کرامت تأکید دارد: «برحسب آن‌چه به ما رسیده، افضل دختران امام کاظم علیه‌السلام، سیده جلیله‏ معظمه، فاطمه بنت امام موسی علیه‌السلام، معروف به حضرت معصومه است.»

امام صادق علیه‌السلام در زمانی که هنوز مادر امام موسى بن جعفر علیه‌السلام به ایشان باردار نشده بودند، مى‌فرماید: «خدا داراى حرمى است که آن مکه است، و پیامبرش هم حرمى دارد که مدینه است، و امیرمؤمنین هم حرمى دارد که کوفه است و ما هم داراى حرمى هستیم که قم است و به زودى بانویى از فرزند من آن‌جا دفن مى‌شود که نامش فاطمه است. هرکسى او را زیارت کند، بهشت بر او واجب مى‌شود.»

او علم و ادب و اخلاق را در محضر پدر آموخت و از دریای فضل برادر نیز بی‌بهره نماند و چنین شد که شد مرجع و منبع مراجعات شیعیان.

نام فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها در زمره راویان و محدثان موثق و معتبر روایات اهل بیت علیهم‌السلام دیده می‌شود و روایاتی چند از ایشان نقل شده است که اکثر آن‌ها ناظر بر امامت و ولایت شیعه و جایگاه آن و شناساندن این مطلب به مسلمانان است؛ مانند:

الف- حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها، به نقل از حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها فرمودند: آیا فراموش کردید سخن رسول خدا را که در روز غدیر خم فرمود: «من مولای هرکه هستم، علی هم مولای او است.» و همچنین فرمود: «تو (علی) برای من مانند هارون برای موسی هستی.»

ب- از فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها نقل‌شده که فرمود: «از رسول خدا شنیدم که مى‌فرمودند: وقتى در شب معراج به آسمان برده شدم، داخل بهشت گردیده، قصرى از مروارید سفید و درخشان مشاهده کردم. درى داشت که بر آن پرده‌ای آویزان و با تزیین به مروارید و یاقوت درخشندگى پیداکرده بود. چون سرم را بالا بردم، دیدم بر آن در نوشته ‌شده است: لااله‌الاالله، محمد رسول‌الله، على ولی‌الله. و... .»

مهاجرت
پس از شهادت امام کاظم علیه‌السلام و با اجبار و احضار علی بن موسی الرضا علیه‌السلام از سوی مأمون، یک سال نگذشت که فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها نیز عزم سفر کرده و رهسپار ایران شد؛ سفری پرخیر و برکت که سرانجامی اندوه‌ناک داشت.

درباره علل این سفر، مواردی عنوان شده است که هر یک به تنهایی می‌تواند عاملی برای این تصمیم باشد:
الف- برخی گزارش‌ها از علاقه و محبت و وابستگی شدید حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها به برادرشان گفته و علت سفر ایشان را دیدار برادر عنوان کرده‌اند.

ب- در نقلی ضعیف و متأخر، از نامه‌ای یاد شده است که امام رضا علیه‌السلام پس از ورودشان به خراسان خطاب به خواهر گرامی‌شان نوشته و آن را به غلام‌شان دادند تا به او برساند. امام علیه‌السلام به غلام دستور دادند که در هیچ منزلی توقف نکرده و در اندک زمان ممکن آن نوشته را به مدینه برساند.

ج- رهایی از فشار و اختناق حاکم بر فضای عراق آن دوره، از عوامل دیگر این هجرت ذکر شده است که به نظر مهم‌ترین عامل نیز می‌تواند باشد.

مرور مسیرهایی که حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها جهت سفر انتخاب کردند، ما را به هوشمندی و هدفمندی این سفر می‌رساند؛ سفری که تنها برای تازه‌کردن دیدارها و پاسخ‌گویی به عواطف خواهرانه صرف نبود، بلکه حضرت با آگاهی و دقت مسیرهایی را برای حرکت انتخاب کردند که شیعه‌نشین بودند و مأمون، برای جلوگیری از شورش و طغیان علیه حکومت و دولت، امام رضا علیه‌السلام را از عبور از آن مسیرها منع کرده بود. ایشان با عبور از این مسیرهای ممنوع‌شده، نه تنها توطئه مأمون را خنثی کردند، که هدف برادرشان از سفر را که تبلیغ و تبیین فرهنگ ناب و اصیل اسلامی بود را به پایان رساندند. شاهد این مدعا، حضور ایشان در قم به عنوان مرکز تجمع مخالفان دولت عباسی است.

با رسیدن خبر نزدیک‌شدن حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها به قم، پسران سعد اشعری که از شیعیان برجسته در قم بودند، به استقبال ایشان در ساوه رفته و حضرت را با عزت و احترام به قم آوردند و در منزل پدرشان موسی بن خزرج بن سعد اشعری سکونت دادند و این‌گونه شد که قم به آشیانه‏ آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و پناه‌گاه شیعیان او تبدیل شد.

ازدواج
حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها ازدواج نکردند. در توضیح این نکته عوامل چندی ذکر شده است که عبارت‌اند از:

الف- «موسی بن جعفر وصیت کرد که دخترانش شوهر نکنند و هیچ‌کس از آن‌ها شوهر نکرد، مگر ام‌سلمه که...» بنا به نقل یعقوبی، از مورخین شیعه، این وصیت امام کاظم علیه‌السلام بود که دخترانشان ازدواج نکنند.

درصورتی‌که در وصیت امام کاظم علیه‌السلام آمده است: «... اگر مردی از شما خواست خواهرش را شوهر دهد، این حق را ندارد، مگر با اجازه و فرمان او (علی) و نه دختران من (حق دارند) که یکی از خواهران خود را شوهر دهند و یا مادران آن‌ها و نه سلطانی، و نه کاری برای آن‌ها انجام دهد، مگر این‌که با نظر و مشورت او (علی) باشد. اگر بدون اجازه او به چنین کاری اقدام کنند، به راستی با خدا و رسولش مخالفت و در سلطنت او منازعه کرده‌اند و او (حضرت رضا) به مصالح قومش در امر ازدواج آگاه‌تر است. اگر خواست به کسی شوهر دهد، شوهر می‌دهد و اگر خواست رد کند، رد می‌کند.»

در حقیقت مراد امام از این وصیت، ارجاع تمام بازماندگان به نایب پس از خود است و این‌که از امر ساده‌ای مانند ازدواج شروع کرده و فرزندانشان را به امام زمان خود ارجاع می‌دهند، نه این‌که از ازدواج آن‌ها ممانعت به‌عمل آورند.

ب- امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «اگر خداوند متعال علی علیه‌السلام را برای فاطمه سلام‌الله‌علیها نمی‌آفرید، در سراسر زمین همسر و هم‌تای مناسبی برای فاطمه سلام‌الله‌علیها پیدا نمی‌شد.» ازآن‌جاکه در میان مردان آن عصر، کسی هم‌کفو و هم‌رتبه این بزرگواران نبود، ایشان ازدواج نکردند.

این قول، قول صحیحی است، اما برای مطلب ما جایگاهی ندارد؛ چراکه از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است: «هرگاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که دین‌داری و امانتداری او را می‌پسندید (هر چند در حد دختر شما نباشد)، شوهر دهید و اگر شوهر ندهید، در زمین فتنه و فساد بزرگ برپا می‌شود.»

بر این اساس می‌توان گفت که سیره ائمه‌اطهار بر این نبوده که به جهت پیدانشدن هم‌کفو، مانع ازدواج دختران خود شوند، بلکه آن‌ها، هم در قول، و هم در عمل خود، مؤمن و مؤمنه را کفو یکدیگر می‌دانستند. علاوه بر این نمی‌توان از حضور و وجود فرزندان و نوادگان امام حسن مجتبی و حسین علیهما‌السلام و حتی شیعیان مخلص و آگاه و مؤمنی که می‌توانستند همسران مناسبی برای دختران امام علیه‌السلام باشند، غافل شد.

ج- علت ازدواج‌نکردن دختران موسی بن جعفر علیه‌السلام به شرایط اجتماعی حساس و پیچیده‏ آن زمان بازگشت‏ دارد. در آن دوران عباسیان بر علویان بسیار سخت می‌گرفتند. همین شرایط موجب شد تا زمینه ازدواج آن‌ها فراهم نشود. بدیهی است که وجود چنین فشارهایی بر زندگی خانوادگی امام علیه‌السلام نیز اثرگذار بود و زندگی خانوادگی ایشان تحت‌تأثیر این فشارها قرار داشت؛ به‌طوری‌که کسی جرأت نداشت به دامادی امام فکر کند، چه رسد به این‌که برای چنین کاری پیش‌قدم نیز شود، چراکه همین ارتباط نسبی خود زمینه را برای اذیت و آزار به دست هارون، فراهم می‌ساخت.

البته این مسئله را نیز باید در نظر داشت که در زمان حیات امام کاظم علیه‌السلام، سن حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها، به عنوان دختر بزرگ حضرت، نهایتاً 10 سال بود.

رحلت
روز دهم ربیع‌الثانى سال ٢٠١ هجرى، پیش از آن‌که فاطمه کبری سلام‌الله‌علیها به آرزویش برسد و امام رضا علیه‌السلام را ببیند، در شهر قم، دیده از جهان فروبست و شیعیان را در ماتم خود به سوگ نشاند.

در سندی از احمد بن ولید نقل شده است که پس از غسل و کفن، جنازه حضرت را به قبرستان «بابلان» بردند و کنار سردابی که کنده بودند، گذاردند. سپس آل سعد با هم توافق کردند که خادم سالخورده‏ خودشان را که نامش قادر بود و بسیار مرد نیکوکاری به شمار می‌رفت، متصدی دفن حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها کنند. همین که سراغ آن خادم فرستادند، دیدند دو نفر سوار که صورت‌های خود را پوشانده بودند، از جانب رمله (زمین ریگزار) پیدا شدند و وقتی نزدیک جنازه‏ آن حضرت رسیدند، پیاده شدند و بر جنازه‏ ایشان نماز خواندند و پس از خواندن نماز، داخل سرداب شدند و جنازه را دفن کردد؛ بعد از دفن جنازه بیرون آمده، سوار شدند و رفتند و کسی نفهمید ایشان که بودند.

امام جواد علیه‌السلام درباره عمه خود مى‌فرمایند: «کسى که آرامگاه عمه‌ام را در قم زیارت کند پاداش او بهشت است.»


منبع: مهرخانه