فقر غذایی و فرسایش بالا، بلای جان خاك ایران

سلامت نیوز: در بسیاری از خاك‌های كشور مقدار كربنات كلسیم بیش از 5 و به میزان 40 تا 60درصد می‌رسد یعنی شدیدا خاك آهكی است. از مهم‌ترین آثار منفی آهك می‌توان جلوگیری از جذب فسفر و ریز‌مغذی‌ها توسط گیاهان اشاره كرد. آمارها نشان می‌دهد وسعت خاك‌های آهكی كشور 106950000هكتار است كه تقریبا 65درصد خاك‌های كشور را شامل می‌شود.

به گزارش سلامت نیوز، روزنامه تعادل نوشت: خاك یكی از منابع مهم و ارزشمند طبیعت است چراكه بدون داشتن خاك سالم حیات و زندگی روی زمین امكان‌پذیر نخواهد بود. همین موضوع باعث شده تا برنامه‌ریزی برای داشتن خاك سالمی كه 95درصد غذای انسان از آن حاصل می‌شود لازمه بقای انسان باشد. دبیركل فائو نیز در تایید اهمیت خاك و لزوم توجه به آن می‌گوید: «خاك‌ها صدا ندارند، در موردشان نیز زیاد صحبت نمی‌شود. آنها هم‌‌پیمانان خاموش تولید مواد غذایی هستند و این ما هستیم كه باید اهمیت آنها را نشان دهیم.» باوجود اهمیت خاك و نقش آن در سلامت انسان‌ها، كره‌زمین طی دهه‌های اخیر در مواجهه با افزایش جمعیت جهان و بالا رفتن میزان تقاضا برای سوخت زیستی بخش زیادی از خاك مطلوب كشاورزی خود را ازدست داده است. شاید بتوان كاهش كیفیت و ازبین رفتن خاك كشاورزی با آهنگ كنونی را نشانگر یك بحران اقتصادی جهانی دانست كه می‌تواند در طول زمان پیامدهای مصیبت‌باری برای جهانیان درپی داشته باشد، چرا‌كه چگونگی بهره‌برداری از این منبع مهم، برای كشاورزی پایدار و امنیت غذایی از اهمیت بسزایی برخوردار است.

این مهم مجمع عمومی سازمان ملل را بر آن داشت تا سال‌2015 را به‌عنوان سال جهانی خاك و 5دسامبر را روز جهانی خاك نام‌گذاری كند. دبیركل فائو در سخنرانی به‌مناسبت سال جهانی خاك زنگ خطری را برای جهان به‌صدا درآورد و اعلام كرد: «تاكنون یك‌سوم از خاك‌های جهان تخریب شده‌اند و چنانچه این روند ادامه یابد تا سال‌2050 سرانه جهانی زمین قابل كشت و زراعت، به یك‌چهارم میزان آن در سال‌1960 تقلیل خواهد یافت.»

آمار بالای فرسایش خاك در ایران

هر چند همگان می‌دانند خاك با كیفیت، زمین حاصلخیز و حفظ و بهبود توان تولید خاك، سرمایه‌یی گرانبها برای نسل آینده خواهد بود اما همه اینها زمانی محقق می‌شود كه بتوان راهكارهای عملیاتی برای مقابله با فرسایش خاك پیدا كرد. آمارها حكایت از آن دارد كه میزان فرسایش خاك در ایران بالاست و در صورت عدم تغییر در نحوه بهره‌برداری از اراضی و استمرار فرسایش و تخریب خاك با روند فعلی، تامین غذای جمعیت رو به رشد میسر نخواهد بود چرا‌كه فرسایش خاك موجب تخریب و ازدست رفتن اراضی كشاورزی شده و رسوبات ناشی از این فرآیند آلودگی آب‌‌ها، پر شدن كانال‌های آبیاری و مخازن سدها را در پی دارد. همچنین منابع خاك كشور از نظر حاصلخیزی نسبتا ضعیف و برای بهره‌برداری كشاورزی نیازمند افزایش كود‌های آلی و شیمیایی و بیولوژیك هستند.

بیشترین خاك‌های كشور در تپه‌های ماهور كوهستانی

بررسی داده‌ها و تحلیل وضع موجود منابع خاك كشور نشان می‌دهد بیشترین میزان خاك كشور در تپه‌های ماهور كوهستانی قرار گرفته و كمترین آن به خاك كوهپایه‌های دریای خزر اختصاص دارد. همچنین بیش از 50‌در‌صد از زمین‌های كشور كوهستانی و مواد اولیه خاك‌ها تحت‌تاثیر كوه‌های البرز و زاگرس قرار دارند.

وضعیت فرسایش خاك‌ها در كشور

میزان رسوب‌دهی رودخانه‌های كشور حدود 350میلیون تن در سال یا 2/8تن در هكتار و با درنظر گرفتن بار كف رودخانه‌ها و دریاچه سد‌ها بیش از 3تن در هكتار برآورد می‌شود كه نشانه‌یی از فرسایش شدید منابع خاك در حوزه‌های آبخیز است. داده‌های آماری حكایت از آن دارد كه 44/8میلیون هكتار از منابع خاكی درمعرض فرسایش خیلی زیاد قرار دارند. صاحب‌نظران و كارشناسان چالش‌های فراروی منابع خاك كشور را این‌گونه برشمردند: وجود نمك‌های محلول اضافی یا شوری، وجود گچ، فقر موادآلی و عناصر غذایی، آلوده كردن منابع خاك كشاورزی، كربنات كلسیم یا آهك، آثار اقلیم، خرد و كوچك بودن وسعت مالكیت اراضی، مرطوب و زهدار بودن.

50درصد منابع خاكی در فقر مواد آلی

یكی از چالش‌های پیش روی كشاورزی كشور، فقر شدید منابع خاك از نظر مواد آلی و برخی عناصر غذایی پر‌مصرف مانند ازت در گستره وسیعی از مناطق كم‌باران كشور است. نه‌تنها منابع خاك كشور از نظر مواد آلی فقیر (كمتر از یك‌درصد است) بلكه به‌علت بالا بودن درجه حرارت خاك، نگهداری مواد آلی در خاك بسیار دشوار است.

فقر مواد آلی همراه با تهدید جمعیت ریز جاندار (میكروارگانیسم) خاك مانع بزرگی برای افزایش بهره‌وری منابع خاك در مناطق كم‌باران كشور است.

آمارهای منتشر شده درخصوص بررسی وضعیت كربن آلی در خاك‌های كشور نشان می‌دهد بوشهر با 5/98درصد عالی بیشترین و مازندران با 9/8درصد دارای كمترین كربن عالی در خاك هستند. همچنین بیش از 50درصد خاك‌های كشور دچار كمبود یك یا چند عنصر غذایی هستند. در كشور ما مصرف بهینه كود و آب، سریع‌ترین، سهل‌الوصول‌ترین و اقتصادی‌ترین راه تحقق افزایش عملكرد در محصولات كشاورزی است. همچنین یكی از چالش‌هایی كه منابع خاكی كشور را درگیر كرده، وجود كربنات كلسیم به مقدار بیش از 5درصد در خاك است.

در بسیاری از خاك‌های كشور مقدار كربنات كلسیم بیش از 5 و به میزان 40 تا 60درصد می‌رسد یعنی شدیدا خاك آهكی است. از مهم‌ترین آثار منفی آهك می‌توان جلوگیری از جذب فسفر و ریز‌مغذی‌ها توسط گیاهان اشاره كرد. آمارها نشان می‌دهد وسعت خاك‌های آهكی كشور 106950000هكتار است كه تقریبا 65درصد خاك‌های كشور را شامل می‌شود.

اندر خم مدیریت نادرست آبیاری

از دیگر چالش‌های این حوزه می‌توان به خرد و كوچك بودن واحد‌های بهره‌برداری در منابع خاك كشاورزی اشاره كرد.

حدود 52‌درصد از بهره‌برداران كشاورزی كشور كمتر از 2هكتار زمین دارند و بیش از 74درصد بهره‌برداران كشاورزی مالك قطعات 5هكتار و كمتر از اراضی هستند. مقایسه این ارقام در دوره‌های آماری نشان می‌دهد كه مالكیت و مدیریت منابع اراضی و خاك در حال كوچك و خرد شدن است. این پدیده مدیریت منابع خاك و در مجموع امكان توسعه، بهره‌برداری و بهره‌وری را از منابع خاك محدود می‌‌كند. ازسوی دیگر وسعت خاك‌های زهدار كه اغلب در اراضی پایاب سد‌ها و به‌دلیل عدم تكمیل شبكه‌های آبیاری و زهكشی همچنین آبیاری و شرایط طبیعی مناطق، دارای مسائل زهكشی هستند، طی 23‌سال (سال‌های 1356تا 1379) از 16‌هزار هكتار به 700‌هزار هكتار رسیده كه علت عمده آن مدیریت نادرست آبیاری است.

ضعف در ساختارهای اجرایی؛ پاشنه‌آشیل مدیریت خاك

با‌توجه به اطلاعات و آمار و ارقام موجود قابلیت و استعداد اراضی برای كاربری زراعی و باغی، حدود 37 تا 40‌میلیون هكتار گزارش شده است. اراضی برای كشت آبی 10 تا 15‌میلیون هكتار و آیش آبی 3 تا 8میلیون هكتار جمع كل اراضی كشت و آیش آبی برای برنامه بلندمدت 18‌میلیون هكتار پیشنهاد می‌شود. اراضی برای كشت دیم

2 تا 4‌میلیون هكتار و آیش دیم

5 تا 7‌میلیون هكتار و جمع كل اراضی كشت و آیش دیم جمعا 9‌میلیون هكتار برای برنامه بلندمدت پیشنهاد می‌شود.