شیخ بهایی دانشمندی با ابعاد گوناگون

خبرگزاری کتاب ایران/ دکتر جعفر آقایانی چاوشی، عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی شریف: شیخ بهایی بیش از هر چیزی دانشمندی ذوالابعاد است. یعنی کسی است که با ریاضیات، نجوم، فلسفه، عرفان و خلاصه ادبیات و فنون شعر آشناست و از همه این علوم در خدمت به دین و ملت بهره فراوان برده است.

البته باید این نکته را در نظر گرفت که عصر این عالم بزرگوار عصر انحطاط علم و فلسفه اسلامی است. یعنی انحطاطی که در زمان سلجوقیان گریبان مسلمانان را گرفت، در حمله قوم خونخوار مغول شدت یافت و در عصر صفویه نیز آثارش را نشان داد. در این زمان دانشمندان آشنا به ریاضیات و نجوم از انگشتان یک دست تجاوز نمی‌کردند. شیخ بهائی برجسته‌ترین آن‌ها بود و به‌نظر من همین‌ امر نیز از او یک اسطوره ساخته بود، زیرا در میدان علم رقیبی در آن عصر نداشت. با وجود آنکه آثار ریاضی و نجومی‌اش به هیچ‌وجه درخور مقایسه با آثار دانشمندان گذشته ایرانی نبود در عصر صفویه به علت به حاشیه رانده شدن علوم واقعی از نوع ریاضیات و نجوم، شبهه علم به متن جامعه آمده بود و کار رمالان و احکام نجومیان بسیار داغ بود. به‌طوری که این عده به دربار شاهان صفوی نیز راه یافته و جزو مقربین شاهان محسوب می‌شدند.

در اینجا شایان ذکر است که پادشاهان صفوی بیشتر اشخاص فاسد و خونخوار بودند؛ همین شاه عباس صفوی که با لقب کبیر هم در تاریخ معروف است، علاوه بر ارتکاب فسق و فجور پسرانش را به بهانه‌های واهی یا کور کرد یا کشت. دیگر شاهان و امرای صفوی نیز در فساد و خونخواری دست کمی از او نداشتند.

خدمت بزرگی که شیخ بهایی و دانشمندان و فلاسفه‌ای از قبیل میرداماد، میر فندرسکی، مجلسی و غیره به ایران و به اسلام کردند، این بود و با ورود به دربار این شاهان، نخست مانع از تجاوز آنان به حقوق مسلمانان شدند، ثانیاً با فرصت به دست آمده آنان را تشویق کردند تا به مذهب شیعه در ایران رسمیت دهند و بدین‌ترتیب شیعیان را از آن‌همه شکنجه و در به‌دری نجات دهند. چیزی که سرانجام با خون دل این علمای فرزانه صورت گرفت و ایران عزیز تنها کشوری در جهان اسلام است که مذهب رسمی‌اش شیعه اثنی‌عشری است. حقاً شیخ بزرگوار در این‌باره زحمت فراوانی کشید و این امر برگرفته از بعد سیاسی و مذهبی اوست. درباره ابعاد فلسفی و دینی وی کتاب‌ها و مقالات متعددی نگارش یافته که ما وارد آن نمی‌شویم.

اما آنچه که به ریاضیات و نجوم مربوط است، همانگونه که پیشتر اشاره شد این آشنایی گرچه مبتکرانه نیستند اما از نظر تعلیم و تربیت در طی قرون و اعصار نقش‌آفرین بوده‌‌اند. مثلاً شیخ بهایی کتابی تحت عنوان «خلاصة الحساب» دارد که شامل مباحثی در حساب و جبر و بعضی کاربردهای عملی ریاضیات است. این کتاب به دلیل سبک و سیاق آن در حوزه‌های علمیه و مدارس قدیمی جزو کتب درسی محسوب می‌شده است که شروح متعددی که بر این کتاب نوشته شده از اهمیت آن در حوزه تعلیم و تربیت حکایت می‌کنند.

شیخ بزرگوار همچنین کتابی در نجوم به نام «تشریح الافلاک» دارد که باز هم نسبت به کتاب‌های نجومی پیش از خود در سطح پایینی قرار دارد به این دلیل که در این کتاب از زمین مرکزی نظام بطلمیوسی دفاع شده است، حال آنکه چند قرن پیش از وی خواجه نصیر و منجمین مکتب مراغه نظام بطلمیوس را به چالش کشیده بودند و خواجه نصیر با ارائه ساز و کار «جفت طوسی» عملاً راه را بر انقلاب کپرنیکی هموار کرده بود.

کتاب «کشکول» شیخ بهایی سومین کتاب علمی اوست که در حقیقت جنگی است شامل نکات علمی و ادبی، خلاصه مطلب این که شیخ بهایی گرچه یک ریاضیدان و منجم تراز اول نیست اما ذوفنون بودن او از او چهره‌ای ممتاز ساخته است. ریاضیات وی او را در تحلیل‌های سیاسی و مذهبی یاری می‌رساند. عرفان او سبب می‌شد که جز به خدا به هیچ چیز دیگر نیندیشد. فلسفه‌اش سبب می‌شد تا در مقابل مادیون و شکاکان، از ساحت دین به‌نحو احسن دفاع کند. شعر و مهارتش در نگارش آثار ادبی نیز او را به نوشتن آثاری بدیع مدد می‌داد. این شخصیت چندگانه شیخ بهایی است که باید الگوی استاد عصر ما قرار گیرد.

چنانکه می‌دانیم استادان دانشگاه ما اغلب تک بعدی هستند یک استاد ریاضیات به‌کلی با فلسفه و ادبیات بیگانه است. برعکس ادیب و سیاستمدار ما هم از ریاضیات و نجوم آگاهی ندارند. تجربه نشان داده که چنین استادانی نتوانسته‌اند معلمان خلاق و دلسوز جامعه باشند. ممکن است عده‌ای بگویند که دامنه علوم امروزی بسیار گسترده شده و لازمه این کار تخصصی در یک رشته است. در پاسخ باید بگویم که امروزه نیز نوابغی همچون آلبرت انیشتین، ماکس پلانک و ورنر هایزنبرگ همگی، همچون ابن سینا، خواجه نصیر و شیخ بهائی علاوه بر تخصصی در فیزیک با فلسفه و ادبیات و سیاست نیز آشنایی خوبی داشته‌‌اند.


با کانال تلگرامی «آخرین خبر» همراه شوید

منبع: خبرگزاری کتاب ایران