اما و اگرهای تغذیه با شیر مادر در داخل و خارج از کشور

مهرخانه/ در بین کشورهای ثروتمند، نرخ تغذیه با شیر مادر در کودکان یک ساله، در انگلستان 0.5 درصد، ایرلند 2 درصد و دانمارک 3 درصد یعنی بسیار کم است؛ درحالی‌که این نرخ در ژاپن 60 درصد، نروژ 35 درصد، فنلاند 34 درصد و آمریکا 27 درصد است. از سوی دیگر، طبق گفته لوک‌زاده؛ دبیر علمی همایش «برقراری تماس پوست با پوست مادر و نوزاد و شروع تغذیه در ساعت اولیه تولد»، ایران جزو ۵ کشور اول مصرف‌کننده شیر خشک در جهان است.

شاخص‌های تداوم شیردهی مادر تا یک‌سالگی و تداوم تا دوسالگی از دیگر شاخص‌های تغذیه با شیر مادر هستند. منظور از تداوم، ادامه شیردادن تا قطع شیردهی است که در ایران 81.4 درصد تا یک‌سالگی کماکان به فرزند خود شیر می‌دهند و در این مورد شدت و ضعف وجود دارد؛ برخی کامل شیر می‌دهند و برخی ممکن است از شیرهای دیگر نیز استفاده کنند.

امروزه دیگر کمتر کسی وجود دارد که از فواید تغذیه نوزاد با شیر مادر آگاهی کافی نداشته باشد و تقریباً می‌توان گفت اهمیت این مسئله دیگر بر کسی پوشیده نیست، اما تا اوایل دهه شصت هنوز مادران زیادی بودند که نوزادشان را با شیرخشک تغذیه می‌کردند و آن‌چنان که باید و شاید از فواید تغذیه نوزاد با شیر خود اطلاع نداشتند.

آغاز نهضت توجه به شیر مادر
روند رو به گسترش تغذیه نوزاد با شیر خشک موجب نگرانی متولیان بهداشت و سلامت کشور شده بود و ازاین‌رو، در اوایل دهه هفتاد «مرکز کشوری تغذیه با شیر مادر» به همت دکتر مرندی، وزیر اسبق بهداشت و درمان راه‌اندازی شد و اقدامات آموزشی این مرکز برای نخستین‌بار به‌طور رسمی لزوم شیردادن مادر به نوزاد را در خانواده‌ها نهادینه کرد. در همان سال‌های ابتدایی آغاز نهضت توجه به شیر مادر، بیش از هزار کارگاه برگزار شد و پرسنل بهداشتی درمانی، این آموزش‌ها را به مادران انتقال می‌دادند؛ به‌طوری‌که در سال 76-75 شاخص تغذیه انسانی با شیر مادر بیش از 50 درصد رشد پیدا کرد.

14 سال بعد از آغاز نهضت توجه به شیر مادر، ناگهان شاخص تغذیه با شیر مادر در کشور فروکش کرد و به حدود نصف تقلیل یافت. دکتر حامد برکاتی؛ رییس اداره شیر مادر وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، انحلال مرکز کشوری تغذیه با شیر مادر را علت اصلی افت شاخص تغذیه با شیر مادر در سال 1384 می‌داند و می‌گوید: «در سال 77 مرکز کشوری تغذیه با شیر مادر منحل شد. این مرکز برای خودش ردیف‌بودجه خاصی داشت و برنامه منسجمی را برای افزایش اقبال مادران به شیردهی انجام می‌داد، اما با حذف آن، تغذیه با شیر مادر هم در کشور افت پیدا کرد».

در همان سال 84 مرکز کشوری تغذیه با شیر مادر به شکل جدیدی با نام «اداره شیر مادر» در معاونت سلامت وزارت بهداشت احیا شد. افت‌وخیزهای اداری هم‌چنان ادامه یافت تا این‌که در سال 87 باز هم اداره شیر مادر با اداره سلامت کودکان وزارت بهداشت ادغام شد و اداره جدیدی با عنوان «اداره سلامت کودکان و ترویج تغذیه با شیر مادر» شکل گرفت که هم‌چنان مشغول کار است.

نام‌گذاری هفته جهانی تغذیه با شیر مادر
در عرصه بین‌المللی نیز اهمیت تغذیه با شیرمادر، سیاست‌گذاران یونیسف و سازمان بهداشت جهانی را بر آن داشت تا از روز اول تا هفتم ماه آگوست برابر با 7 تا 10 مرداد ماه را به‌عنوان هفته جهانی تغذیه با شیر مادر نام‌گذاری کنند تا توجه مادران و مسئولان بیش از گذشته به این مسئله جلب شود. در این راستا، هر ساله برای این هفته جهانی، شعارها و اهدافی مشخص می‌شود.

از سوی دیگر، در بسیاری از نقاط جهان کاهش عمومی تغذیه با شیر مادر در ارتباط با عوامل اجتماعی فرهنگی و سایر فاکتورها شامل ترویج تغذیه مصنوعی و پیامدهای آن در افزایش بیماری و مرگ‌ومیر شیرخواران در سال 1974 منجر به تدوین ضوابط و مقررات خاصی برای مقابله با تبلیغات تغذیه مصنوعی و آغاز نهضت حفظ، حمایت و ترویج تغذیه با شیرمادر شد. کوشش‌ها برای ترویج تغذیه با شیر مادر و غلبه بر مشکلات و موانع آن، به‌عنوان بخشی از برنامه‌های جامع تغذیه و سلامت مادر و کودک و از اجزای کلیدی مراقبت‌های بهداشتی به منظور نیل به بهداشت برای همه تا سال 2000 در سازمان جهانی بهداشت و یونیسف محسوب شد.

برخی اقدامات بین‌المللی جهت ترویج تغذیه با شیر مادر
راه‌اندازی نهضت جهانی ترویج تغذیه با شیرمادر با تشکیل جلسات و تصویب اسناد بین‌المللی متعددی برای حفظ، حمایت و ترویج تغذیه با شیر مادر دنبال شد که اهم آن‌ها عبارت‌اند از: برگزاری اولین گردهمایی توسط WHO و یونیسف در سال 1970؛ تصویب کد بین‌المللی بازاریابی جانشین‌شونده‌های شیرمادر در سال 1981؛ اعلام تغذیه با شیرمادر به عنوان یکی از استراتژی‌های رشد و بقای کودک در اوایل دهه 1980؛ اعلام تغذیه با شیرمادر به مدت 2 سال کامل به‌عنوان حقوق بشر توسط سازمان ملل در نوامبر 1989؛ اولین و دومین اعلامیه اینوچنتی (حفظ، حمایت و ترویج تغذیه با شیرمادر) توسط 32 کشور و 10 آژانس در سال 1990 و 2005؛ کنوانسیون حقوق کودک در سال 1990؛ نهضت جهانی راه‌اندازی بیمارستان‌های دوست‌دار کودک در سال 1991؛ نهضت جهانی راه‌اندازی بیمارستان‌های دوست‌دار مادر در سال 2001؛ استراتژی جهانی تغذیه شیرخواران و کودکان خردسال در سال 2002؛ قطعنامه‌های جلسات WHO از جمله قطعنامه شصت و سومین اجلاسیه سازمان جهانی بهداشت در مورد تغذیه شیرخواران و کودکان خردسال در سال 2010.

اسناد فوق بر شروع تغذیه با شیر مادر ظرف ساعت اول تولد، ترویج تغذیه انحصاری با شیر مادر برای 6 ماه اول و تداوم شیر مادر همراه با غذاهای کمکی برای دو سال یا بیشتر به‌عنوان بهترین روش تغذیه شیرخواران در جهان تأکید می‌کنند.

در ایران 53.1 درصد مادران تغذیه انحصاری با شیر مادر را رعایت می‌کنند
در کشور ما نیز این برنامه‌ها مورد توجه قرار گرفته‌اند و اقداماتی جهت اجرایی‌کردن این برنامه‌ها به انجام رسیده است. در خصوص شاخص تغذیه انحصاری با شیر مادر در شش ماه اول تولد، برابر با استانداردهایی که تمام سازمان‌های بین‌المللی فعال در حوزه بهداشت؛ اعم از یونیسف، WHO و مجامع بین‌المللی دارند، توصیه می‌شود در شش ماه اول، مادر به‌جز شیر خود و دارو و مکمل‌های غذایی که ویتامین A و D را شامل می‌شود، هیچ چیز دیگری به نوزاد ندهد و به‌طور انحصاری فقط و فقط شیر مادر استفاده کند؛ حتی نیاز به دادن آب به نوزاد نیز در این دوران وجود ندارد. در ایران 53.1 درصد مادران تغذیه انحصاری با شیر مادر را رعایت می‌کنند، اما برآوردها نشان می‌دهد بیش از 90 درصد مادران تا شش ماه به فرزند خود شیر می‌دهند که این 90 درصد انحصاری نیست و آمار انحصاری همان 53.1 درصد است.

به گفته برکاتی؛ رییس اداره شیر مادر وزارت بهداشت در سال‌های آغازین برنامه ترویج تغذیه با شیر که اکنون 24 سال از آن می‌گذرد، تغذیه انحصاری حدود 8 تا 9 درصد بوده و به مرور افزایش پیدا کرده است و در انتهای دهه هفتاد، بهترین و بیشترین شاخص را داشتیم که حدود 55 تا 56 درصد بوده است. بعد از آن با افت مواجه شدیم، اما در چند سال اخیر با اقدامات چهار ارگان وزارت بهداشت، کمیته تغذیه با شیر مادر، انجمن ترویج تغذیه با شیر و انجمن علمی شیر مادر، تقریباً به بالاترین شاخص موجود نزدیک می‌شویم و سالانه یک درصد افزایش داشته‌ایم. متوسط جهانی در این شاخص 37 درصد است که نشان می‌دهد کشور ما از متوسط جهانی بالاتر قرار دارد.

81 درصد مادران ایرانی تا یک‌سالگی به فرزند خود شیر می‌دهند
شاخص‌های تداوم شیردهی مادر تا یک‌سالگی و تداوم تا دو سالگی از دیگر شاخص‌های تغذیه با شیر مادر هستند. منظور از تداوم، ادامه شیردادن تا قطع شیردهی است که در ایران 81.4 درصد تا یک‌سالگی کماکان به فرزند خود شیر می‌دهند و در این مورد شدت و ضعف وجود دارد؛ برخی کامل شیر می‌دهند و برخی ممکن است از شیرهای دیگر نیز استفاده کنند. درصد شاخص شیردهی تا دو سالگی 51 درصد است؛ یعنی 51 درصد مادران کشور تا دو سالگی شیردادن به کودک خود را ادامه می‌دهند. به گفته برکاتی تمام این شاخص‌ها نسبت به متوسط جهانی بسیار بهتر است و تقریباً در بین 10 تا 15 کشور اول دنیا قرار داریم، اما هنوز در این زمینه جای کار داریم. آمار شاخص تغذیه با شیر مادر در ساعت اولیه تولد هم در ایران بیش از 68 درصد است که کیفیت آن باید ارتقا پیدا کند و استانداردهای آن رعایت شود.

بیش از 90 درصد بیمارستان‌های کشور لوح بیمارستان‌های دوست‌دار کودک دریافت کرده‌اند
یکی دیگر از اقدامات وزارت بهداشت در جهت افزایش تغذیه با شیر مادر، تأسیس مراکز مشاوره شیردهی و آموزش پزشکان و پیراپزشکان بوده است. سیاست‌هایی که در این بیمارستان‌ها اتخاذشده است بر اقدامات اولیه تکیه دارد. این اقدامات شامل آموزش پرسنل و آموزش مادر، شروع شیردهی از بدو تولد، تماس پوستی مادر و نوزاد و آموزش هم‌سانان است که تجربه مادران در شرایط مشابه به سایر مادران منتقل می‌شود. از سوی دیگر، اصل هم‌اتاقی‌بودن مادر و نوزاد در بیمارستان و شروع شیردهی در اولین ساعات تولد، در این بیمارستان‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. در حال حاضر، بیش از 90 درصد بیمارستان‌های کشورمان موفق به دریافت لوح بیمارستان‌های دوست‌دار کودک شده‌اند.

آموزش 100 هزار رابط برای آموزش تغذیه با شیر مادر
اقدام دیگر وزارت بهداشت تهیه بسته‌ای برای آموزش 100 هزار رابط است که از طریق آن‌ها آموزش‌های لازم در زمینه تغذیه با شیرمادر به عامه مردم منتقل شود. بسته آموزشی تدوین‌شده، آخرین بسته سازمان بهداشت جهانی و سازمان یونیسف است که در اختیار مراکز درمانی قرار داده شده است. این بسته آموزشی 20 ساعته باید در کلیه مراکز بیمارستانی عملیاتی شود. به این ترتیب، اگر هر یک نفر رابط، 10 نفر را آموزش دهد، با توجه به این‌که حدود یک میلیون و 400 هزار زایمان در سال داریم، حدود 70 درصد از مادران از این طریق آموزش می‌بینند و در نتیجه، سرعت رشد تغذیه با شیر مادر بیشتر خواهد شد.

طبق گفته محمداسماعیل مطلق؛ مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز برنامه‌ریزی برای پایش وضعیت موجود اجرای قانون تغذیه با شیر مادر و تدوین نظام پایش قانون با استفاده از نتایج آن با همکاری یونیسف و برگزاری کارگاه آموزشی برای کارشناسان 11 دانشگاه علوم پزشکی، پیگیری تبلیغات شیر مصنوعی در بیمارستان‌ها و تخلفات در این زمینه از طریق حقوقی، آموزش به کارکنان بهداشتی و درمانی در زمینه تغذیه با شیر مادر، راه‌اندازی و تقویت مراکز مشاوره شیردهی برای حمایت از مادران، ترویج زایمان طبیعی، فعال‌کردن کمیته‌های دانشگاهی شیر مادر و استانداردسازی بیمارستان‌های دوست‌دار کودک و تلاش برای جلب همکاری‌های بین‌بخشی، از جمله اقداماتی است که طی سال‌های اخیر انجام شده است.

با تمام اقداماتی که در ایران و سایر کشورهای جهان جهت ترویج تغذیه با شیر مادر انجام شده، هنوز دولت‌ها آن‌چنان که انتظار می‌رود در گسترش این کار موفق نبوده‌اند و میزان تغذیه با شیر مادر بسیار پایین‌تر از اهداف بین‌المللی مدنظر است. طبق بررسی منتشرشده در مجله لانست، سیاست‌های ضعیف دولت‌ها، عدم حمایت اجتماعی کافی و صنایع تولید شیر خشک به این مفهوم است که تغذیه با شیر مادر آن‌طور که باید گسترش نیافته است. به گزارش روزنامه گاردین، با وجود مزایای تأییدشده تغذیه نوزاد با شیر مادر، تنها 37 درصد نوزادان شش‌ماهه و کمتر در کشورهای با میزان درآمد پایین و متوسط منحصراً با شیر مادر تغذیه می‌شوند.

ایران جزو ۵ کشور نخست مصرف‌کننده شیر خشک در جهان است
در بین کشورهای ثروتمند، نرخ تغذیه با شیر مادر در کودکان یک ساله، در انگلستان 0.5 درصد، ایرلند 2 درصد و دانمارک 3 درصد یعنی بسیار کم است؛ درحالی‌که این نرخ در ژاپن 60 درصد، نروژ 35 درصد، فنلاند 34 درصد و آمریکا 27 درصد است. از سوی دیگر، طبق گفته لوک‌زاده؛ دبیر علمی همایش «برقراری تماس پوست با پوست مادر و نوزاد و شروع تغذیه در ساعت اولیه تولد»، ایران جزو ۵ کشور اول مصرف‌کننده شیر خشک در جهان است؛ درحالی‌که در کشورهای پیشرفته و تولیدکننده شیر خشک، این میزان یک‌صدم کشور ما هم نیست. این آمار و ارقام نشان می‌دهد با وجود تمام اقدامات مثبتی که در این زمینه انجام گرفته، هنوز خلأهای بسیاری وجود دارد و لازم است مجامع بین‌المللی و داخلی بیش از پیش عزم خود را برای افزایش تغذیه با شیر مادر و به حاشیه رانده‌شدن تغذیه با شیرخشک جزم کنند.


منبع: مهرخانه