چرا موجودات زنده به زیبایی گرایش دارند؟

بیگ بنگ/ زیبایی از مفاهیم مورد ستایش همه انسان‌هاست. تماشای ناپدید شدن تدریجی قرص خورشید در پهنه آرام و باشکوه دریا، انعکاس لرزان نور خورشید روی ریگ‌های صیقلی و رنگارنگ بستر رودخانه و لحظه حضور کوتاه و شبه‌مانند یک شهاب‌ در آسمان شب در نظر همه انسان‌ها زیباست.

ولی آیا در میان همه موجودات زنده فقط انسان‌ها هستند که زیبایی را درک می‌کنند و از آن لذت می‌برند؟ پاسخ به این سوال با توجه به تحقیقات جدید منفی است. در مغز حیوانات هم شاخص‌هایی برای درک زیبایی بویژه در مورد انتخاب جفت وجود دارد که در روند تکاملی آنها نقشی اساسی ایفا می‌کند. بهای زیبا نبودن در حیوانات بسیار سنگین‌تر از انسان‌هاست. در دنیای انسان‌ها تلاش برای زیباتر بودن یک دغدغه فرعی است و زیبایی جایگاهی در میان نیازهای اصلی انسان ندارد. ولی در دنیای حیوانات زیبا نبودن گناهی نابخشودنی است! در آن‌جا زیبایی مسأله مرگ و زندگی است. روند سختگیرانه تکامل حق ادامه نسل را از حیواناتی که در چشم همنوعان خود زیبا نیستند، با بی‌رحمی کامل سلب می‌کند.

ایده استفاده از زیبایی برای جلب توجه جفت را اولین‌بار چارلز داروین مطرح کرد. او معتقد بود معمولا جنس نر برای جلب توجه جفت با نرهای دیگر رقابت می‌کند. او این رقابت را انتخاب جنسی می‌نامد و می‌گوید که انتخاب جفت به امتیازاتی بستگی دارد که اعضای خاصی از گونه‌ای خاص نسبت به هم‌جنسان خود بخصوص برای تولید مثل دارند. البته این انتخاب به مرگ حیوان شکست خورده منجر نمی‌شود. او از شانس کمتری برای جفت‌گیری برخوردار است و در نتیجه فرزندان کمتری خواهد داشت. حیوانی که بر سر جفتگیری با او رقابت وجود دارد (معمولا حیوان ماده) جفتی را بر می‌گزیند که رفتارهای مطلوب‌تری از خود بروز می‌دهد. این موضوع با «نظریه انتخاب طبیعی» یا بقای سزاوارترین حیوان متفاوت است. حیواناتی که ژن‌های نامرغوب‌تری دارند زودتر به بیماری مبتلا می‌شوند و در سنین پایین و شاید قبل از بلوغ می‌میرند.

بنابراین فقط بهترین ژن‌ها فرصت انتقال به نسل‌های بعدی را دارند. انتخاب طبیعی و انتخاب جنسی، حیوانات را از نظر تکاملی به دو سوی متفاوت هدایت می‌کنند. محققان این تقابل را به یک مسابقه طناب‌کشی تشبیه می‌کنند. داروین نمونه‌های فراوانی از زیبایی در حیوانات ارائه می‌کند که از طریق انتخاب جنسی منتقل می‌شود. مانند پرهای خوش‌رنگ پرندگان بهشتی در گینه نو و استرالیا، شاخ‌های زیبای گوزن، رنگ خیره‌کننده بعضی حشرات و آواز پرندگان. البته این زیبایی‌ها گاهی می‌تواند به قیمت جان حیوانات تمام شود. مثلا وقتی آواز زیبای یک پرنده طولانی می‌شود احتمال این‌که طعمه پرندگان شکاری شود هم به همان مقدار افزایش می‌یابد. البته شانس بیشتر پرنده برای جذب بهترین جفت ممکن و به دنیا آوردن فرزندان سالم و قوی این موضوع را جبران می‌کند.

داروین با توجه به آواز زیبای پرندگان می‌گوید تقریبا با قطعیت می‌توان گفت که پرنده ماده جفت خود را به‌خاطر آواز زیبایش تحسین می‌کند. البته در آن زمان کسی به این ادعای داروین توجه نکرد چون این دیدگاه با رویکردهای جامعه طبقاتی دوره ملکه ویکتوریا همخوانی نداشت. دیدگاه کلی در آن زمان این بود که طبقات بالای جامعه بر همه موجودات برتری دارند. به اعتقاد دانشمندان در آن روزگار فقط طبقات بالای جامعه می‌توانستند از هنرهای زیبا مانند نقاشی و موسیقی لذت ببرند. اگر طبقه کارگر انگلستان از تجربه این لذت محروم بوده است، چگونه می‌توان پذیرفت که حیوانات بویی از زیباشناسی برده باشند؟ حتی آلفرد راسل والاس که به داروین در معرفی نظریه انتخاب طبیعی کمک بسیاری کرد، اعتقادی به اهمیت انتخاب پرنده ماده نداشت. مشکل اصلی این بود که داروین این موضوع را توضیح نداد که اولویت انتخاب جفت زیباتر از کجا آغاز شد و چطور شکل گرفت؟ نمی‌توان حس زیبایی‌شناختی حیوانات را بدیهی فرض کرد و آن را در انتخاب جفت دخیل دانست. دانشمندان باید این موضوع را نیز توضیح می‌دادند که حیوانات آن حس را از کجا آورده‌اند و اصلا چرا باید زیبایی برای آنها اهمیت داشته باشد؟

توانا بود هر که زیبا بود!

پاسخ این سوال را رابرت تریورز در دهه ۱۹۷۰ ارائه کرد. او متوجه شد موضوع اصلی که باید مورد توجه قرار بگیرد انرژی و زمانی است که یک حیوان برای نگهداری از فرزندانش صرف می‌کند. هرچه این انرژی و زمان بیشتر باشد، حیوان ماده نسبت به حیواناتی که زمان به نسبت کم‌تری صرف پرورش فرزندانشان می‌کنند، در انتخاب جفت خود وسواس و دقت بیشتری به خرج می‌دهد. میزان این سرمایه‌گذاری باعث فعال شدن سازوکار انتخاب جنسی می‌شود. از سوی دیگر بسیاری از عوامل زیبایی بصری حیوانات نشانه سلامت و قدرت جفت نر است. دم زیبای طاووس شاید بهترین مثال باشد. هرچه دم طاووس بزرگ‌تر باشد فرار از دست شکارچیان برایش دشوارتر خواهد بود.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت طاووسی که دم بزرگ‌تری دارد و توانسته از دست شکارچیان بگریزد قوی‌تر بوده است. از طرفی طاووس ماده همیشه پرنده نری را انتخاب می‌کند که خال‌های بیشتری روی دمش داشته باشد و این یعنی انتخاب دم بزرگ‌تر. نتیجه یک تحقیق در سال ۱۹۹۴ نشان می‌دهد طاووس‌های نر با دم بزرگ‌تر فرزندان قوی‌تر و سالم‌تری دارند. بنابراین دم بزرگ‌تر و تمایل طاووس ماده به انتخاب آن، در راستای روند تکامل قرار می‌گیرد. دم یک طاووس نشانه صادقانه‌ای از برتری ژنتیکی اوست. این موضوع یادآور «نظریه افلیج» در زیست‌شناسی است که می‌گوید ارسال نشانه‌های قابل اعتماد باید برای موجود ارسال‌کننده هزینه‌بر باشد و موجودی که از توانایی خاصی برخوردار نیست نمی‌تواند آن نشانه را برای منفعت خود جعل و ارسال کند.

بنابراین اگر یک طاووس از قدرت کافی برخوردار است با داشتن دم بزرگ که می‌تواند به قیمت شکار آسان‌ترش تمام شود این قدرت را صادقانه به پرنده ماده القا می‌کند. یک نمونه بسیار شاخص در این زمینه پرنده‌ای است به نام دم دراز بهشتی. گونه‌ای از این پرنده وجود دارد که طول دم جنس نر آن به بیش از یک متر می‌رسد در حالی که طول بدن از ۳۲ سانتیمتر تجاوز نمی‌کند و این یعنی بلندترین دم در میان پرندگان به نسبت طول بدن. طول بلند این دم دقیقا با تمایلات پرنده ماده همخوانی دارد. مگس میوه زیتون ماده جفتی را ترجیح می‌دهد که بتواند بال‌هایش را سریع‌تر تکان دهد و این یعنی انتخاب جنسی ولی نمی‌توان بدون دلیل پذیرفت که این انتخاب آگاهانه صورت می‌گیرد. شاید با یک فرآیند خودکار (اتوماتیک) روبه‌رو هستیم. واکنش به زیبایی می‌تواند کاملا غریزی باشد. اتفاقی که در مورد انسان کاملا صادق است.

انسان و زیبایی

انسان‌ها از این نظر که هر دو جنس حق انتخاب دارند با حیوانات متفاوت هستند. تحقیقات نشان می‌دهد بعضی از شاخص‌های زیبایی مردان از نظر زنان مانند داشتن استخوان فک پهن‌تر‌ و صدای با صلابت، مانند دم طاووس، نشان‌دهنده سلامتی کامل و مقاومت مناسب در برابر بیماری است و ظاهرسازی در مورد آنها کار آسانی نیست. از نظر تولید مثل، وجود این شاخص‌ها در مردان نشان دهنده وجود هورمون تستوسترون بیشتر است. وجود شاخص‌های رایج زیبایی در زنان نیز نشانگر وجود استروژن بیشتر است. این هورمون‌ها رابطه مستقیم با میزان باروری دارد و از آنجا که هر دو جنس باید زمان و انرژی فراوانی برای نگهداری از فرزندانشان صرف کنند، هر دو در مسیر زیباتر شدن گام برداشته‌اند.

صورت های متقارن زیباتر به نظر می رسند
ولی آیا اجداد نخستین ما هم مانند ما به زیبایی اهمیت می‌دادند و به‌دنبال یافتن جفتی زیبا با صورتی بی‌عیب و نقص و اندامی متوازن بودند؟ از آنجا که اجدادمان ده‌ها هزار سال است از میان ما رفته‌اند نمی‌توانیم مستقیما سلیقه آنها در انتخاب همسر را مطالعه کنیم؛ ولی زیست‌شناسان تکاملی معتقدند مطالعه برخی از گونه‌های نخستی‌سانان می‌تواند سرنخ‌های مفیدی در اختیارمان بگذارد.

زیبایی در نخستی‌سانان

نتیجه تحقیقی که سال ۲۰۰۶ انجام گرفت نشان می‌دهد برای میمون رزوس که در تحقیقات زیست‌شناسی و فضانوردی نیز کاربرد بسیاری دارد، داشتن صورت قرینه در جفت بسیار مطلوب است و این درست همان چیزی است که در انسان هم مشاهده می‌شود. اورانگوتان‌های ماده، جفتی را ترجیح می‌دهند که گونه‌های بزرگ‌تری داشته باشد. این یافته‌ها می‌تواند نشان‌دهنده این موضوع باشد که انسان هم به‌طور ناخودآگاه در هزاران سال گذشته داشتن صورت زیبا را دلیلی روشن بر وجود ژن‌های با کیفیت تلقی کرده است. دانشمندان می‌گویند طبیعی است که انسان‌ها و حیوانات یک جفت جوان سالم که علائم بیماری در او مشاهده نمی‌شود را ترجیح دهند؛ وجود این علائم تعیین‌کننده برتری یک جفت